prathamaḥ sargaḥ

||om namo buddhāya||

saundaranandaṁ mahākāvyam

prathamaḥ sargaḥ

kapilavastu varṇana

gautamaḥ kapilo nāma munirdharmabhṛtāṁ varaḥ|

babhūva tapasi śrāntaḥ kākṣīvāniva gautamaḥ||1||

aśiśriyadyaḥ satataṁ dīptaṁ kāśyapavattapaḥ|

āśiśrāya ca tadvṛddhau siddhiṁ kāśyapavat parām||2||

haviḥṣu yaśca svātmārthaṁ gāmadhukṣad vasiṣṭhavat|

tapaḥśiṣṭeṣu ca śiṣyeṣu gāmadhukṣad vasiṣṭhavat||3||

māhātmyāddīrghatapaso yo dvitīya ivābhavat|

tṛtīya iva yaścābhūt kāvyāṅgirasayordhiyā||4||

tasya vistīrṇatapasaḥ pārśve himavataḥ śubhe|

kṣetraṁ cāyatanaṁ caiva tapasāmāśramo'bhavat||5||

cāruvīruttaruvanaḥ prasnigdhamṛduśādvalaḥ|

havirdhūmavitānena yaḥ sadābhra ivābabhau||6||

mṛdubhiḥ saikataiḥ snigdhaiḥ kesarāstarapāṇḍubhiḥ|

bhūmibhāgairasaṁkīrṇaiḥ sāṅgarāga ivābhavat||7||

śucibhistīrthasaṁkhyātaiḥ pāvanairbhāvanairapi|

bandhumāniva yastasthau sarobhiḥ sasaroruhaiḥ||8||

paryāptaphalapuṣpābhiḥ sarvato vanarājibhiḥ|

śuśubhe vavṛdhe caiva naraḥ sādhanavāniva||9||

nīvāraphalasantuṣṭaiḥ svasthaiḥ śāntairanutsukaiḥ|

ākīrṇo'pi tapobhṛddhiḥ śūnyaśūnya ivābhavat||10||

agnīnāṁ hūyamānānāṁ śikhināṁ kūjatāmapi|

tīrthānāṁ cābhiṣekeṣu śuśruve yatra niḥsvanaḥ||11||

virejurhariṇā yatra suptā medhyāsu vediṣu|

salājairmādhavīpuṣpairupahārāḥ kṛtā iva||12||

api kṣudramṛgā yatra śāntāśceruḥ samaṁ mṛgaiḥ|

śaraṇyebhyastapasvibhyo vinayaṁ śikṣitā iva||13||

saṁdigdhe'pyapunarbhāve viruddheṣvāgameṣvapi|

pratyakṣiṇa ivākurvaṁstapo yatra tapodhanāḥ||14||

yatra sma mīyate brahma kaiścit kaiścinna mīyate|

kāle nimīyate somo na cākāle pramīyate||15||

nirapekṣāḥ śarīreṣu dharme yatra svabuddhayaḥ|

saṁhṛṣṭā iva yatnena tāpasāstepire tapaḥ||16||

śrāmyanto munayo yatra svargāyodyuktacetasaḥ|

taporāgeṇa dharmasya vilopamiva cakrire||17||

atha tejasvisadanaṁ tapaḥkṣetraṁ tamāśramam|

kecidikṣvākavo jagmū rājaputrā vivatsavaḥ||18||

suvarṇastambhavarṣmāṇaḥ siṁhoreskā mahābhujāḥ|

pātraṁ śabdasya mahataḥ śriyāṁ ca vinayasya ca||19||

arharūpā hyanarhasya mahātmānaścalātmanaḥ|

prājñāḥ prajñāvimuktasya bhrātṛvyasya yavīyasaḥ||20||

mātṛśulkādupagatāṁ te śriyaṁ [ca] viṣehire|

rarakṣuśca pituḥ satyaṁ yasmācchiśiyire -vanam||21||

teṣāṁ munirupādhyāyo gautamaḥ kapilo'bhavat|

gurugotrādataḥ kautsāste bhavanti sma gautamāḥ||22||

ekapitroryathā bhrātroḥ pṛthagguruparigrahāt|

rāma evābhavad gārgyo vāsubhadro'pi gautamaḥ||23||

śākavṛkṣapraticchannaṁ vāsaṁ yasmācca cakrire|

tasmādikṣvākuvaṁśyāste bhuvi śākyā iti smṛtāḥ||24||

sa teṣāṁ gautamaścakre svavaṁśasadṛśīḥ kriyāḥ|

munirūrdhvaṁ kumārasya sagarasyeva bhārgavaḥ||25||

kaṇvaḥ śākuntalasyeva bharatasya tarasvinaḥ|

vālmikiriva dhīmāṁśca dhīmatormaithileyayoḥ||26||

tadvanaṁ muninā tena taiśca kṣatriyapuṅgavaiḥ|

śāntāṁ guptāṁ ca yugapad brahmakṣatraśriyaṁ dadhe||27||

athodakalaśaṁ gṛhya teṣāṁ vṛddhicikīrṣayā|

muniḥ sa viyadutpatya tānuvāca nṛpātmajān||28||

yā patet kalaśādasmādakṣayyasalilānmahīm|

dhārā tāmanatikramya māmanveta yathākramam||29||

tataḥ paramamityuktvā śirobhiḥ praṇipatya ca|

rathānāruruhuḥ sarve śīghravāhānalaṁkṛtān||30||

tataḥ sa tairanugataḥ syandanasthairnabhogataḥ|

tadāśramamahīprāntaṁ paricikṣepa vāriṇā||31||

aṣṭāpadamivālikhya nimittaiḥ surabhīkṛtam|

tānuvāca muniḥ sthitvā bhūmipālasutānidam||32||

asmin dhārāparikṣipte nemicinhitalakṣaṇe|

nirmimīdhvaṁ puraṁ yūyaṁ mayi yāte triviṣṭapam||33||

tataḥ kadācitte vīrāstasmin pratigate munau|

babhramuyauṁvanoddāmā gajā iva niraṅkuśā||34||

baddhagodhāṅgulītrāṇā hastaviṣṭhitakārmukāḥ|

śarādhmātamahātūṇā vyāyatābaddhavāsasaḥ||35||

jijñāsamānā nāgeṣu kauśalaṁ śvāpadeṣu ca|

anucakrurvanasthasya dauṣyanterdevakarmaṇaḥ||36||

tān dṛṣṭvā prakṛtiṁ yātān vṛddhānvyāghraśiśūniva|

tāpasāstadvanaṁ hitvā himavantaṁ siṣevire||37||

tatastadāśramasthānaṁ śūnyaṁ taiḥ śūnyacetasaḥ|

paśyanto manyunā taptā vyālā iva niśaśvasuḥ||38||

atha te puṇyakarmāṇaḥ pratyupasthitavṛddhayaḥ|

tatra tajjñairupākhyātānavāpurmahato nidhīn||39||

alaṁ dharmārthakāmānāṁ nikhilānāmavāptaye|

nidhayo naikavidhayo bhūrayaste gatārayaḥ||40||

tatastatpratilambhācca pariṇāmācca karmaṇaḥ|

tasmin vāstuni vāstujñāḥ puraṁ śrīmannyaveśayan||41||

saridvistīrṇaparikhaṁ spaṣṭāñcitamahāpatham|

śailakalpamahāvapraṁ girivrajamivāparam||42||

pāṇḍurāṭṭālasumukhaṁ suvibhaktāntarāpaṇam|

harmyamālāparikṣiptaṁ kukṣiṁ himagireriva||43||

vedavedāṅgaviduṣastasthuṣaḥ ṣaṭsu karmasu|

śāntaye vṛddhaye caiva yatra viprānajījapan||44||

tadbhūmerabhiyoktṛṇāṁ prayuktān vinivṛttaye|

yatra svena prabhāvena bhṛtyadaṇḍānajījapan||45||

caritradhanasampannān salajjān dīrghadarśinaḥ|

arhato'tiṣṭhipan yatra śūrān dakṣān kuṭumbinaḥ||46||

vyastaistaistairguṇaiyuktān mativāgvikramādibhiḥ|

karmasu pratirupeṣu sacivāṁstānnyayūyujan||47||

vasumabhdiravibhrāntairalaṁvidyairavismitaiḥ|

yad babhāse naraiḥ kīrṇaṁ mandaraḥ kinnarairiva||48||

yatra te hṛṣṭamanasaḥ pauraprīticikīrṣayā|

śrīmantyudyānasaṁjñāni yaśodhāmānyacikaran||49||

śivāḥ puṣkariṇīścaiva paramāgryaguṇāmbhasaḥ|

nājñayā cetanotkarṣāddikṣu sarvāsvacīkhanan||50||

manojñāḥ śrīmatīḥ praṣṭhīḥ pathiṣūpavaneṣu ca|

sabhāḥ kūpavatīścaiva samantāt pratyatiṣṭhipan||51||

hastyaśvarathasaṁkīrṇamasaṁkīrṇamanākulam|

anigūḍhārthivibhavaṁ nigūḍhajñānapauruṣam||52||

sanidhānamivārthānāmādhānamiva tejasām|

niketamiva vidyānāṁ saṁketamiva saṁpadām||53||

vāsavṛkṣaṁ guṇavatāmāśrayaṁ śaraṇaiṣiṇām|

ānartaṁ kṛtaśāstrāṇāmālānaṁ bāhuśālinām||54||

samājairutsavairdāyaiḥ kriyāvidhibhireva ca|

alaṁcakruralaṁvīryāste jagaddhāma tatpuram||55||

yasmādanyāyataste ca kaṁcinnācīkaran karam|

tasmādalpena kālena tattadāpūpuran puram||56||

kapilasya ca tasyarṣestasminnāśramavāstuni|

yasmātte tatpuraṁ cakrustasmāt kapilavāstu tat||57||

kakandasya makandasya kuśāmbasyeva cāśrame|

puryo yathā hi śrūyante tathaiva kapilasya tat||58||

āpuḥ puraṁ tatpuruhūtakalpāste tejasāryeṇa na vismayena|

āpuryaśogandhamataśca śaśvat sutā yayāteriva kīrtimantaḥ||59||

tannāthavṛttairapi rājaputrairarājakaṁ naiva rarāja rāṣṭram|

tārāsahastrairapi dīpyamānairanutthite candra ivāntarīkṣam||60||

yo jyāyānatha vayasā guṇaiśca teṣāṁ

bhātṝṇāṁ vṛṣabha ivaujasā vṛṣāṇām|

te tatra priyaguravastamabhyaṣicannādityā

daśaśatalocanaṁ divīva||61||

ācāravānvinayavānnayavānkriyāvān

dharmāya nendriyasukhāya dhṛtātapatraḥ|

tadbhrātṛbhiḥ parivṛtaḥ sa jugopa rāṣṭram

saṁkrandano divamivānusṛto marudbhiḥ||62||

saundarananda mahākāvya meṁ 'kapilavastu varṇana' nāmaka prathama sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

dvitīyaḥ sargaḥ

dvitīyaḥ sargaḥ

rājā śuddhodana

tataḥ kadācitkālena tadavāpa kulakramāt|

rājā śuddhodano nāma śuddhakarmā jitendriyaḥ||1||

yaḥ sasañje na kāmeṣu śrīprāptau na visismiye|

nāvamene parānṛddhyā parebhyo nāpi vivyathe||2||

balīyān sattvasaṁpannaḥ śrutavān buddhimānapi|

vikrānto nayavāṁścaiva dhīraḥ sumukha eva ca||3||

vapuṣmāṁśca na ca stabdho dakṣiṇo na ca nārjavaḥ|

tejasvī na ca na kṣāntaḥ kartā ca na ca vismitaḥ||4||

ākṣiptaḥ śatrubhiḥ saṁkhye suhṛdbhiśca vyapāśritaḥ|

abhavad yo na vimukhastejasā ditsayaiva ca||5||

yaḥ pūrvaiḥ rājabhiryātāṁ yiyāsurdharmapaddhatim|

rājyaṁ dīkṣāmiva vahan vṛttenānvagamat pitṝn||6||

yasya suvyavahārācca rakṣaṇācca sukhaṁ prajāḥ|

śiśyire vigatodvegāḥ pituraṅkagatā iva||7||

kṛtaśāstraḥ kṛtāstro vā jāto vā vipule kule|

akṛtārtho na dadṛśe yasya darśanameyivān||8||

hitaṁ vipriyamapyukto yaḥ suśrāva na cukṣubhe|

duṣkṛtaṁ bahvapi tyaktvā sasmāra kṛtamaṇvapi||9||

praṇatānanujagrāha vijagrāha kuladviṣaḥ|

āpannān parijagrāha nijagrāhāsthitān pathi||10||

prāyeṇa viṣaye yasya tacchīlamanuvartinaḥ|

arjayanto dadṛśire dhanānīva guṇānapi||11||

adhyaiṣṭa yaḥ paraṁ brahma na vyaiṣṭa satataṁ dhṛteḥ|

dānānyadita pātrebhyaḥ pāpaṁ nākṛta kiṁcana||12||

dhṛtyāvākṣīt pratijñāṁ sa sadvājīvodyatāṁ dhuram|

na hyavāñchīccyutaḥ satyānmuhūrtamapi jīvitam||13||

viduṣaḥ paryupāsiṣṭa vyakāśiṣṭātmavattayā|

vyarociṣṭa ca śiṣṭebhyo māsīṣe candramā iva||14||

avedīd buddhiśāstrābhyāmiha cāmutra ca kṣamam|

arakṣīddhairyavīryābhyāmindriyāṇyapi ca prajāḥ||15||

ahārṣīd duḥkhamārtānāṁ dviṣatāṁ corjitaṁ yaśaḥ|

acaiṣīcca nayairbhūmiṁ bhūyasā yaśasaiva ca||16||

apyāsīd duḥkhitān paśyan prakṛtyā karuṇātmakaḥ|

nādhauṣīcca yaśo lobhādanyāyādhigatairdhanaiḥ||17||

sauhārdadṛḍhabhaktitvānmaitreṣu viguṇeṣvapi|

nādidāsīdaditsīttu saumukhyāt svaṁ svamarthavat||18||

anivedyāgramarhadbhyo nālikṣat kiṁcidaplutaḥ|

gāmadharmeṇa nādhukṣat kṣīratarṣeṇa gāmiva||19||

nāsṛkṣad balimaprāptaṁ nārukṣanmānamaiśvaram|

āgamairbuddhimādhikṣaddharmāya na tu kīrtaye||20||

kleśārhānapi kāṁścittu nākliṣṭa kliṣṭakarmaṇaḥ|

āryabhāvācca nādhukṣad dviṣato'pi sato guṇān||21||

ākṛkṣad vapuṣā dṛṣṭīḥ prajānāṁ candramā iva|

parasvaṁ bhuvi nāmṛkṣanmahāviṣamivoragam||22||

nākrukṣad viṣaye tasya kaścitkaiścit kvacit kṣataḥ|

ādikṣattasya hastasthamārtebhyo hyabhayaṁ dhanuḥ||23||

kṛtāgaso'pi praṇatān prāgeva priyakāriṇaḥ|

adarśatsnigdhayā dṛṣṭyā ślakṣṇena vacasāsicat||24||

bavhīradhyagamad vidyā viṣayeṣvakutūhalaḥ|

sthitaḥ kārtayuge dharme dharmāt kṛcchre'pi nāsrasat||25||

avardhiṣṭa guṇaiḥ śaśvadavṛdhanmitrasaṁpadā|

avartiṣṭa ca vṛddheṣu nāvṛtad garhite pathi||26||

śarairaśīśamacchatrūn guṇairbandhūnarīramat|

randhrairnācūcudad bhṛtyān karairnāpīpiḍat prajāḥ||27||

rakṣaṇāccaiva śauryācca nikhilāṁ gāmavīvapat|

spaṣṭayā daṇḍanītyā ca rātrisatrānavīvapat||28||

kulaṁ rājarṣivṛttena yaśogandhamavīvapat|

dīptyā tama ivādityastejasārīnavīvapat||29||

apaprathat pitṝṁścaiva satputrasadṛśairguṇaiḥ|

salileneva cāmbhodo vṛttenājihṇadat prajāḥ||30||

dānairajasravipulaiḥ somaṁ viprānasūṣavat|

rājadharmasthitatvācca kāle sasyamasūṣavat||31||

adharmiṣṭhāmacakathanna kathāmakathaṁkathaḥ|

cakravartīva ca parān dharmāyābhyudasīṣahat||32||

rāṣṭramanyatra ca balerna sa kiṁcidadīdapat|

bhṛtyaireva ca sodyogaṁ dviṣaddarpamadīdapat||33||

svairevādīdapaccāpi bhūyo bhūyo guṇaiḥ kulam|

prajā nādīdapaccaiva sarvadharmavyavasthayā||34||

aśrāntaḥ samaye yajvā yajñabhūmimamīmapat|

pālanācca dvijān brahma nirudvignānamīmapat||35||

gurubhirvidhivat kāle saumyaḥ somamamīmapat|

tapasā tejasā caiṣa dviṣatsainyamamīmapat||36||

prajāḥ paramadharmajñaḥ sūkṣmaṁ dharmamavīvasat|

darśanāccaiva dharmasya kāle svargamavīvasat||37||

vyaktamapyarthakṛcchreṣu nādharmiṣṭhamatiṣṭhipat|

priya ityeva cāśaktaṁ na saṁrāgādavīvṛdhat||38||

tejasā ca tviṣā caiva ripūn dṛptānabībhasat|

yaśodīpena dīptena pṛthivīṁ ca vyabībhasat||39||

ānuśaṁsyānna yaśase tenādāyi sadārthine|

dravyaṁ mahadapi tyaktvā na caivākīrti kiñcana||40||

tenārirapi duḥkhārto nātyāji śaraṇāgataḥ|

jitvā dṛptānapi ripūnna tenākāri vismayaḥ||41||

na tenābhedi maryādā kāmādveṣādbhayādapi|

tena satsvapi bhogeṣu nāsevīndriyavṛttitā||42||

na tenādarśi viṣamaṁ kāryaṁ kvacana kiṁcana|

vipriyapriyayoḥ kṛtye na tenāgāmi nikriyāḥ||43||

tenāpāyi yathākalpaṁ somaśca yaśa eva ca|

vedaścāmnāyi satataṁ vedokto dharma eva ca||44||

evamādibhiratyakto babhūvāsulabhairguṇaiḥ|

aśakyaḥ śakyasāmantaḥ śākyarājaḥ sa śakravat||45||

atha tasmin tathā kāle dharmakāmā divaukasaḥ|

vicerurdiśi lokasya dharmacaryāṁ didṛkṣavaḥ||46||

dharmātmānaścarantaste dharmajijñāsayā jagat|

dadṛśustaṁ viśeṣeṇa dharmātmānaṁ narādhipam||47||

devebhyastuṣitebhyo'tha bodhisattvaḥ kṣitiṁ vrajan|

upapattiṁ praṇidadhe kule tasya mahīpateḥ||48||

tasyā devī nṛdevasya māyā nāma tadābhavat|

vītakrodhatamomāyā māyeva divi devatā||49||

svapne'tha samaye garbhamāviśantaṁ dadarśa sā|

ṣaḍdantaṁ vāraṇaṁ śvetamairāvatamivaujasā||50||

taṁ vinidiśiśuḥ śrutvā svapnaṁ svapnavido dvijāḥ|

tasya janma kumārasya lakṣmīdharmayaśobhṛtaḥ||51||

tasya sattvaviśeṣasya jātau jātikṣayaiṣiṇaḥ|

sācalā pracacālorvī taraṅgābhihateva nauḥ||52||

sūryaraśmibhirakliṣṭaṁ puṣpavarṣaṁ papāta khāt|

digvāraṇakarādhūtād vanāccaitrarathādiva||53||

divi dundubhayo nedurdīvyatāṁ marutāmiva|

didīpe'bhyadhikaṁ sūryaḥ śivaśca pavano vavau||54||

tutuṣustuṣitāścaiva śuddhāvāsāśca devatāḥ|

saddharmabahumānena sattvānāṁ cānukampayā||55||

samāyayau yaśaḥketuṁ śreyaḥketukaraḥ paraḥ|

babhrāje śāntayā lakṣmyā dharmo vigrahavāniva||56||

devyāmapi yavīyasyāmaraṇyāmiva pāvakaḥ|

nando nāma suto jajñe nityānandakaraḥ kule||57||

dīrghabāhurmahāvakṣāḥ siṁhāṁso vṛṣabhekṣaṇaḥ|

vapuṣāgryeṇa yo nāma sundaropapadaṁ dadhe||58||

madhumāsa iva prāptaścandro nava ivoditaḥ|

aṅgavāniva cānaṅgaḥ sa babhau kāntayā śriyā||59||

sa tau saṁvardhayāmāsa narendraḥ parayā mudā|

arthaḥ sajjanahastastho dharmakāmau mahāniva||60||

tasya kālena satputrau vavṛdhāte bhavāya tau|

āryasyārambhamahato dharmārthāviva bhūtaye||61||

tayoḥ satputrayormadhye śākyarājo rarāja saḥ|

madhyadeśa iva vyakto himavatpāriyātrayoḥ||62||

tatastayoḥ saṁskṛtayoḥ krameṇa narendrasūnvoḥ kṛtavidyayośca|

kāmeṣvajasraṁ pramamāda nandaḥ sarvārthasiddhastu na saṁrarañja||63||

sa prekṣyaiva hi jīrṇamāturaṁ ca mṛtaṁ ca vimṛśan jagadanabhijñamārtacittaḥ|

hṛdayagataparaghṛṇo na viṣayaratimagamajjananamaraṇabhayamabhito vijighāṁsuḥ||64||

udvegādapunarbhave manaḥ praṇidhāya sa yayau śayitavarāṅganādanāsthaḥ|

niśi nṛpatinilayanād vanagamanakṛtamanāḥ sarasa iva mathitanalināt kalahaṁsaḥ||65||

saundarananda mahākāvye "rāja-varṇana" nāma dvitīyaḥ sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

tṛtīyaḥ sargaḥ

tṛtīyaḥ sargaḥ

tathāgata varṇana

tapase tataḥ kapilavāstu hayagajarathaughasaṁkulam|

śrīmadabhayapranuraktajanaṁ sa vihāya niścitamanā vanaṁ yayau||1||

vividhāgamāṁstapasi tāṁśca vividhaniyamāśrayān munīn|

prekṣya sa viṣayatṛṣākṛpaṇānanavasthitaṁ tapa iti nyavartata||2||

atha mokṣavādinamarāḍamupaśamamatiṁ tathodrakam|

tattvakṛtamatirupāsya jahāvayamapyamārga iti mārgakovidaḥ||3||

sa vicārayan jagati kiṁ nu paramamiti taṁ tamāgamam|

niścayamanadhigataḥ parataḥ paramaṁ cacāra tapa eva duṣkaram||4||

atha naiṣa mārga iti vīkṣya tadapi vipulaṁ jahau tapaḥ|

dhyānaviṣayamavagamya paraṁ bubhuje varānnamamṛtattvabuddhaye||5||

sa suvarṇapīnayugabāhurṛṣabhagatirāyatekṣaṇaḥ|

plakṣamavaniruhamabhyagamat paramasya niścayavidherbubhutsayā||6||

upaviśya tatra kṛtabuddhiracaladhṛtiradrirājavat|

mārabalamajayadugramatho bubudhe padaṁ śivamahāryamavyayam||7||

avagamya taṁ ca kṛtakāryamamṛtamanaso divaukasaḥ|

harṣatulamagaman muditā vimukhī tu mārapariṣat pracukṣubhe||8||

sanagā ca bhūḥ pravicacāla hutabahasakhaḥ śivo vavau|

nedurapi ca suradundubhayaḥ pravavarṣa cāmbudharavarjitaṁ nabhaḥ||9||

avabudhya caiva paramārthamajaramanukampayā vibhuḥ|

nityamamṛtamupadarśayituṁ sa varāṇasīparikarāmayāt purīm||10||

atha dharmacakramṛtanābhi dhṛtimatisamādhinemimat|

tatra vinayaniyamāramṛṣirjagato hitāya pariṣadyavartayat||11||

iti duḥkhametadiyamasya samudayalatā pravartikā|

śāntiriyamayamupāya iti pravibhāgaśaḥ paramidaṁ catuṣṭayam||12||

abhidhāya ca triparivartamatulamanivartyamuttamam|

dvādaśaniyatavikalpaṁ ṛṣirvinināya kauṇḍinasagotramāditaḥ||13||

sa hi doṣasāgaramagādhamupadhijalamādhijantukam|

krodhamadabhayataraṅgacalaṁ pratatāra lokamapi ca vyatārayat||14||

sa vinīya kāśiṣu gayeṣu bahujanamatho girivraje|

pitryamapi paramakāruṇiko nagaraṁ yayāvanujighṛkṣayā tadā||15||

viṣayātmakasya hi janasya bahuvividhamārgasevinaḥ|

sūryasadṛśavapurabhyudito vijahāra sūrya iva gautamastamaḥ||16||

abhitastataḥ kapilavāstu paramaśubhavāstusaṁstutam|

vastumatiśuci śivopavanaṁ sa dadarśa niḥspṛhatayā yathā vanam||17||

aparigrahaḥ sa hi babhūva niyatamatirātmanīśvaraḥ|

naikavidhabhayakareṣu kimu svajanasvadeśajanamitravastuṣu||18||

pratipūjayā na sa jaharṣa na ca śucamavajñayāgamat|

niścitamatirasicandanayorna jagāma duḥkhasukhayośca vikriyām||19||

atha pārthivaḥ samupalabhya sutamupagataṁ tathāgatam|

tūrṇamabahuturagānugataḥ sutadarśanotsukatayābhiniryayau||20||

sugatastathāgatamavekṣya narapatimadhīramāśayā|

śeṣamapi ca janamaśrumukhaṁ vininīṣayā gaganamutpapāta ha||21||

sa vicakrame divi bhuvīva punarupaviveśa tasthivān|

niścalamatiraśayiṣṭa punarbahudhābhavat punarabhūttathaikadhā||22||

salile kṣitāviva cacāra jalamiva viveśa medinīm|

megha iva divi vavarṣa punaḥ punarajvalannava ivodito raviḥ||23||

yugapajjvalan jvalanavacca jalamavasṛjaṁśca meghavat|

taptakanakasadṛśaprabhayā sa babhau pradīpta iva sandhyayā ghanaḥ||24||

tamudīkṣya hemamaṇijālavalayinamivotthitaṁ dhvajam|

prītimagamadatulāṁ nṛpatirjanatā natāśca bahumānamabhyayuḥ||25||

atha bhājanīkṛtamavekṣya manujapatimṛddhisaṁpadā|

paurajanamapi ca tatpravaṇaṁ nijagāda dharmavinayaṁ vināyakaḥ||26||

nṛpatistataḥ prathamamāpa phalamamṛtadharmasiddhaye|

dharmamatulamadhigamya munermuṁnaye nanāma sa yato gurāviva||27||

bahavaḥ prasannamanaso'tha jananamaraṇārtibhīravaḥ|

śākyatanayavṛṣabhāḥ kṛtino vṛṣabhā ivānalabhayāt pravavrajuḥ||28||

vijahustu ye'pi na gṛhāṇi tanayapitṛmātrapekṣayā|

te'pi niyamavidhimāmaraṇājjagṛhuśca yuktamanasaśca dadhrire||29||

na jihiṁsa sūkṣmamapi jantumapi paravadhopajīvinaḥ|

kiṁ bata vipulaguṇaḥ kulajaḥ sadayaḥ sadā kimu munerupāsayā||30||

akṛśodyamaḥ kṛśadhano'pi paraparibhavāsaho'pi san|

nānyadhanamapahāra tathā bhujagādivānyavibhavāddhi vivyathe||31||

vibhavānvito'pi taruṇo'pi viṣayacapalendriyo'pi san|

naiva ca parayuvatīragamat paramaṁ hi tā dahanato'pyamanyata||32||

anṛtaṁ jagāda na ca kaścidṛtamapi jajalpa nāpriyam|

ślakṣṇamapi ca na jagāvahitaṁ hitamapyuvāca na ca paiśunāca yat||33||

manasā lulobha na ca jātu paravasuṣu gṛddhamānasaḥ|

kāmasukhamasukhato vimṛśan vijahāra tṛpta iva tatra sajjanaḥ||34||

na parasya kaścidapaghātamapi ca saghṛṇo vyacintayat|

mātṛpitṛsutasuhṛtsadṛśaṁ sa dadarśa tatra hi parasparaṁ janaḥ||35||

niyataṁ bhaviṣyati paratra bhavadapi ca bhūtamapyatho|

karmaphalamapi ca lokagatirniyateti darśanamavāpa sādhu ca||36||

iti karmaṇā daśavidhena paramakuśalena bhūriṇā|

bhraṁśini śithilaguṇo'pi yuge vijahāra tatra munisaṁśrayājjanaḥ||37||

na ca tatra kaścidupapattisukhamabhilalāṣa tairguṇaiḥ|

sarvamaśivamavagamya bhavaṁ bhavasaṁkṣayāya vavṛte na janmane||38||

akathaṁkathā gṛhiṇa eva paramapariśuddhadṛṣṭayaḥ|

strotasi hi vavṛtire bahavo rajasaṁstanutvamapi cakrire pare||39||

vavṛte'tra yo'pi viṣayeṣu vibhavasadṛśeṣu kaścana|

tyāgāvinayaniyamābhirato vijahāra so'pi na cacāla satpathāt||40||

api ca svato'pi parato'pi na bhayamabhavanna daivataḥ|

tatra ca susukhasubhikṣaguṇairjahṛṣuḥ prajāḥ kṛtayuge manoriva||41||

iti muditamanāmayaṁ nirāpat kururaghupūrupuropamaṁ puraṁ tat|

abhavadabhayadaiśike maharṣau viharati tatra śivāya vītarāge||42||

saundaranande mahākāvye 'tathāgata-varṇana' nāma tṛtīya sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

caturthaḥ sargaḥ

caturthaḥ sargaḥ

bhāryā-yācitaka

munau bruvāṇe'pi tu tatra dharmaṁ dharmaṁ prati jñātiṣu cādṛteṣu|

prāsādasaṁstho madanaikakāryaḥ priyāsahāyo vijahāra nandaḥ||1||

sa cakravākyeva hi cakravākastayā sametaḥ priyayā priyārhaḥ|

nācintayad vaiśramaṇaṁ na śakraṁ tatsthānahetoḥ kuta eva dharmam||2||

lakṣmyā ca rūpeṇa ca sundarīti stambhena garveṇa ca māninīti|

dīptyā ca mānena ca bhāminīti yāto babhāṣe trividhena nāmnā||3||

sā hāsahaṁsā nayanadvirephā pīnastanātyunnatapadmakośā|

bhūyo babhāse svakuloditena strīpadminī nandadivākareṇa||4||

rūpeṇa cātyantamanohareṇa rūpānurūpeṇa ca ceṣṭitena|

manuṣyaloke hi tadā babhūva sā sundarī strīṣu nareṣu nandaḥ||5||

sā devatā nandanacāriṇīva kulasya nandījananaśca nandaḥ|

atītya martyānanupetya devān sṛṣṭāvabhūtāmiva bhūtadhātrā||6||

tāṁ sundarī cenna labheta nandaḥ sā vā niṣeveta na taṁ natabhrūḥ|

dvandvaṁ dhruvaṁ tadvikalaṁ na śobhetānyonyahīnāviva rātricandrau||7||

kandarparatyoriva lakṣyabhūtaṁ pramodanāndyoriva nīḍabhūtam|

praharṣatuṣṭyoriva pātrabhūtaṁ dvandvaṁ sahāraṁsta madāndhabhūtam||8||

parasparodvīkṣaṇatatparākṣaṁ parasparavyāhṛtasaktacittam|

parasparāśleṣahṛtāṅgarāgaṁ parasparaṁ tanmithunaṁ jahāra||9||

bhāvānuraktau girinirjharasthau tau kinnarīkiṁpuruṣāvivobhau|

cikrīḍatuścābhivirejatuśca rūpaśriyānyonyamivākṣipantau||10||

anyonyasaṁrāgavivardhanena taddvandvamanyonyamarīramacca|

klamāntare'nyonyavinodanena salīlamanyonyamamīmadacca||11||

vibhūṣayāmāsa tataḥ priyāṁ sa siṣeviṣustāṁ na mṛjāvahārtham|

svenaiva rūpeṇa vibhūṣitā hi vibhūṣaṇānāmapi bhūṣaṇaṁ sā||12||

dattvātha sā darpaṇamasya haste mamāgrato dhāraya tāvadenam|

viśeṣakaṁ yāvadahaṁ karomītyuvāca kāntaṁ sa ca taṁ babhāra||13||

bhartustataḥ śmaśru nirīkṣamāṇā viśeṣakaṁ sāpi cakāra tādṛk|

niśvāsavātena ca darpaṇasya cikitsayitvā nijaghāna nandaḥ||14||

sā tena ceṣṭālalitena bhartuḥ śāṭhyena cāntarmanasā jahāsa|

bhavecca ruṣṭā kila nāma tasmai lalāṭajihmāṁ bhṛkuṭiṁ cakāra||15||

cikṣepa karṇotpalamasya cāṁse kareṇa savyena madālasena|

patrāṅguliṁ cārdhanimīlitākṣe vaktre'sya tāmeva vinirdudhāva||16||

tataścalannūpurayoktritābhyāṁ nakhaprabhodbhāsitarāṅgulibhyām|

padbhyāṁ priyāyā nalinopabhābhyāṁ mūrdhnā bhayānnāma nanāma nandaḥ||17||

sa muktapuṣponmiṣitena mūrdhnā tataḥ priyāyāḥ priyakṛd babhāse|

suvarṇavedyāmanilāvabhagnaḥ puṣpātibhārādiva nāgavṛkṣaḥ||18||

sā taṁ stanodvartitahārayaṣṭirutthāpayāmāsa nipīḍya dorbhyām|

kathaṁ kṛto'sīti jahāsa coccairmukhena sācīkṛtakuṇḍalena||19||

patyustato darpaṇasaktapāṇermuhurmuhurvaktramavekṣamāṇā|

tamālapatrārdratale kapole samāpayāmāsa viśeṣakaṁ tat||20||

tasyā mukhaṁ tat satamālapatraṁ tāmrādharauṣṭhaṁ cikurāyatākṣam|

raktādhikāgraṁ patitadvirephaṁ saśaivalaṁ padmamivābabhāse||21||

nandastato darpaṇamādareṇa bibhrattadāmaṇḍanasākṣibhūtam|

viśeṣakāvekṣaṇakekarākṣo laḍat priyāyā vadanaṁ dadarśa||22||

tatkuṇḍalādaṣṭaviśeṣakāntaṁ kāraṇḍavakliṣṭamivāravindam|

nandaḥ priyāyā mukhamīkṣamāṇo bhūyaḥ priyānandakaro babhūva||23||

vimānakalpe sa vimānagarbhe tatastathā caiva nananda nandaḥ|

tathāgataścāgatabhaikṣakālo bhaikṣāya tasya praviveśa veśma||24||

avāṅamukho niṣpraṇāyaśca tasthau bhrāturgṛhe'nyasya gṛhe yathaiva|

tasmādatho preṣyajanapramādād bhikṣāmalabdhvaiva punarjagāma||25||

kācit pipeṣāṅgavilepanaṁ hi vāso'ṅganā kācidavāsayacca|

ayojayat snānavidhiṁ tathānyā jagranthuranyāḥ surabhīḥ srajaśca||26||

tasmin gṛhe bharturataścarantyaḥ krīḍānurūpaṁ lalitaṁ niyogam|

kāścinna buddhaṁ dadṛśuryuvatyo buddhasya vaiṣā niyataṁ manīṣā||27||

kācit sthitā tatra tu harmyapṛṣṭhe gavākṣapakṣe praṇidhāya cakṣuḥ|

viniṣpatantaṁ sugataṁ dadarśa payodagarbhādiva dīptamarkam||28||

sā gauravaṁ tatra vicārya bhartuḥ svayā ca bhaktyārhatayārhataśca|

nandasya tasthau purato vivakṣustadājñayā ceti tadācacakṣe||29||

anugrahāyāsya janasya śaṅke gururgṛhaṁ no bhagavān praviṣṭaḥ|

bhikṣāmalabdhvā giramāsanaṁ vā śūnyādaraṇyādiva yāti bhūyaḥ||30||

śrutvā maharṣeḥ sa gṛhapraveśaṁ satkārahīnaṁ ca punaḥ prayāṇam|

cacāla citrābharaṇāmbarasrakkalpadrumo dhūta ivānilena||31||

kṛtvāñjaliṁ mūrdhani padmakalpaṁ tataḥ sa kāntāṁ gamanaṁ yayāce|

karttu gamiṣyāmi gurau praṇāmaṁ māmabhyanujñātumihārhasīti||32||

sā vepamānā parisasvaje taṁ śālaṁ latā vātasamīriteva|

dadarśa cāśruplutalolanetrā dīrghe ca niśvasya vaco'bhyuvāca||33||

nāhaṁ yiyāsorgurudarśanārthamarhāmi kartuṁ tava dharmapīḍām|

gacchāryaputraihi ca śīghrameva viśeṣako yāvadayaṁ na śuṣkaḥ||34||

sacedbhavestvaṁ khalu dīrghasūtro daṇḍaṁ mahāntaṁ tvayi pātayeyam|

muhurmuhustvāṁ śayitaṁ kucābhyāṁ vibodhayeyaṁ ca na cālapeyam||35||

athāpyanāśyānaviśeṣakāyāṁ mayyeṣyasi tvaṁ tvaritaṁ tatastvām|

nipīḍayiṣyāmi bhujadvayena nirbhūṣaṇenārdravilepanena||36||

ityevamuktaśca nipīḍitaśca tayāsavarṇasvanayā jagāda|

evaṁ kariṣyāmi vimuñca caṇḍi yāvad gururdūragato na me saḥ||37||

tataḥ stanodvartitatacandanābhyāṁ mukto bhujābhyāṁ na tu mānasena|

vihāya veṣaṁ madanānurūpaṁ satkārayogyaṁ sa vapurbabhāra||38||

sā taṁ prayāntaṁ ramaṇaṁ pradadhyau pradhyānaśūnyasthitaniścalākṣī|

sthitoccakarṇā vyapaviddhaśaṣpā bhrāntaṁ mṛgam bhrāntamukhī mṛgīva||39||

didṛkṣayākṣiptamanā munestu nandaḥ prayāṇaṁ prati tatvare ca|

vivṛttadṛṣṭiśca śanairyayau tāṁ karīva paśyan sa laḍatkareṇum||40||

chātodarīṁ pīnapayodharoruṁ sa sundarīṁ rukmadarīmivādreḥ|

kākṣeṇa paśyan na tatarpa nandaḥ pibannivaikena jalaṁ kareṇa||41||

taṁ gauravaṁ buddhagataṁ cakarṣa bhāryānurāgaḥ punarācakarṣa|

so'niścayānnāpi yayau na tasthau turaṁstaraṁgeṣviva rājahaṁsaḥ||42||

adarśanaṁ tūpagataśca tasyā harmyāttataścāvatatāra tūrṇam|

śrutvā tato nūpuranisvanaṁ sa punarlalambe hṛdaye gṛhītaḥ||43||

sa kāmarāgeṇa nigṛhyamāṇo dharmānurāgeṇa ca kṛṣyamāṇaḥ|

jagāma duḥkhena vivartyamānaḥ plavaḥ pratistrota ivāpagāyāḥ||44||

tataḥ kramairdīrghatamaiḥ pracakrame kathaṁ nu yāto na gururbhavediti|

svajeya tāṁ caiva viśeṣakapriyāṁ kathaṁ priyāmārdraviśeṣakāmiti||45||

atha sa pathi dadarśa muktamānaṁ pitṛnagare'pi tathā gatābhimānam|

daśabalamabhito vilambamānaṁ dhvajamanuyāna ivaindramarcyamānam||46||

saundarananda mahākāvye "bhāryā-yācitaka" nāma caturtha sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

Pañcamaḥ sargaḥ

pañcamaḥ sargaḥ

nanda-dīkṣā

athāvatīryāśvarathadvipebhyaḥ śākyā yathāsvarddhigṛhītaveṣāḥ|

mahāpaṇebhyo vyavahāriṇaśca mahāmunau bhaktivaśāt praṇemuḥ||1||

kecit praṇamyānuyayurmuhūrttaṁ kecit praṇamyārthavaśena jagmuḥ|

kecit svakeṣvāvasatheṣu tasthuḥ kṛtvāñjalīn vīkṣaṇatatparākṣāḥ||2||

buddhastatastatra narendramārge sroto mahadbhaktimato janasya|

jagāma duḥkhena vigāhamāno jalāgame strota ivāpagāyāḥ||3||

atho mahadbhiḥ pati saṁpatadbhiḥ saṁpūjyamānāya tathāgatāya|

karttuṁ praṇāmaṁ na śaśāka nandastenābhireme tu gurormahimnā||4||

svaṁ cāvasaṅgaṁ pathi nirmumukṣurbhaktiṁ janasyānyamateśva rakṣan|

nandaṁ ca gehābhimukhaṁ jighṛkṣan mārgaṁ tato'nyaṁ sugataḥ prapede||5||

tato viviktaṁ ca viviktacetāḥ sanmārgavin mārgamabhipratasthe|

gatvāgrataścāgryatamāya tasmai nāndīvimuktāya nanāma nandaḥ||6||

śanairvrajanneva sa gauraveṇa paṭāvṛtāṁso vinatārdhakāyaḥ|

adhonibaddhāñjalirūrdhvanetraḥ sagadgadaṁ vākyamidaṁ babhāṣe||7||

prāsādasaṁstho bhagavantamantaḥpraviṣṭamaśrauṣamanugrahāya|

atastvarāvānahamabhyupeto gṛhasya kakṣyāmahato'bhyasūyan||8||

tatsādhu sāhupriya mattpriyārtham tatrāstu bhikṣūttama bhaikṣakālaḥ|

asau hi madhyaṁ nabhaso yiyāsuḥ kālaṁ pratismārayatīva sūryaḥ||9||

ityevamuktaḥ praṇatena tena snehābhimānonmukhalocanena|

tādṛṅ nimittaṁ sugataścakāra nāhārakṛtyaṁ sa yathā viveda||10||

tataḥ sa kṛtvā munaye praṇāmaṁ gṛhaprayāṇāya matiṁ cakāra|

anugrahārthaṁ sugatastu tasmai pātraṁ dadau puraṣkarapatranetraḥ||11||

tataḥ sa loke dadataḥ phalārthaṁ pātrasya tasyāpratimasya pātram|

jagrāha cāpagrahaṇakṣamābhyāṁ padmopamābhyāṁ prayataḥ karābhyām||12||

parāṅmukhantvanyamanaskamārād vijñāya nandaḥ sugataṁ gatāstham|

hastasthapātro'pi gṛhaṁ yiyāsuḥ sasāra mārgānmunimīkṣamāṇaḥ||13||

bhāryānurāgeṇa yadā gṛhaṁ sa pātraṁ gṛhītvā'pi yiyāsureva|

vimohayāmāsa munistatastaṁ rathyāmukhasyāvaraṇena tasya||14||

nirmokṣabījaṁ hi dadarśa tasya jñānaṁ mṛdu kleśarajaśca tīvram|

kleśānukūlaṁ viṣayātmakaṁ ca nandaṁ yatastaṁ munirācakarṣa||15||

saṁkleśapakṣo dvividhaśca dṛṣṭastathā dvikalpo vyavadānapakṣaḥ|

ātmāśrayo hetubalādhikasya bāhyāśrayaḥ pratyayagauravasya||16||

ayatnato hetubalādhikastu nirmucyate ghaṭṭitamātra eva|

yatnena tu pratyayaneyabuddhirvimokṣamāpnoti parāśrayeṇa||17||

nandaḥ sa ca pratyayaneyacetā yaṁ śiśriye tanmayatāmavāpa|

yasmādimaṁ tatra cakāra yannaṁ taṁ snehapaṅkān munirujjihīrṣan||18||

nandastu duḥkhena viceṣṭamānaḥ śanairagatyā gurumanvagacchat|

bhāryāmukhaṁ vīkṣaṇalolanetraṁ vicintayannārdraviśeṣakaṁ tat||19||

tato munistaṁ priyamālyahāraṁ vasantamāsena kṛtābhihāram|

nināya bhagnapramadāvihāraṁ vidyāvihārābhimataṁ vihāram||20||

dīnaṁ mahākāruṇikastatastaṁ dṛṣṭvā muhūrta karuṇāyamānaḥ|

kareṇa cakrāṅkatalena mūrdhni pasparśa caivedamuvāca cainam||21||

yāvanna hiṁsraḥ samupaiti kālaḥ śamāya tāvat kuru saumya buddhim|

sarvāsvavasthāsviha vartamānaṁ sarvābhisāreṇa nihanti mṛtyuḥ||22||

sādhāraṇāt svapnanibhādasārāllolaṁ manaḥ kāmasukhānniyaccha|

havyairivāgneḥ pavaneritasya lokasya kāmairna hi tṛptirasti||23||

śraddhādhanaṁ śreṣṭhatamaṁ dhanebhyaḥ prajñārasasṛptikaro rasebhyaḥ|

pradhānamadhyātmasukhaṁ sukhebhyo'vidyāratirduḥkhatamāratibhyaḥ||24||

hitasya vaktā pravaraḥ suhṛdbhyo dharmāya khedo guṇavān śramebhyaḥ|

jñānāya kṛtyaṁ paramaṁ kriyābhyaḥ kimindriyāṇāmupagamya dāsyam||25||

tanniścitaṁ bhīlkamaśugviyuktaṁ pareṣvanāyattamahāryamanyaiḥ|

nityaṁ śivaṁ śāntisukhaṁ vṛṇīṣva kimindriyārthārthamanarthamūḍhvā ||26||

jarāsamā nāstyamṛjā prajānāṁ vyādheḥ samo nāsti jagatyanarthaḥ|

mṛtyoḥ samaṁ nāsti bhayaṁ pṛthivyāmetattrayaṁ khalvavaśena sevyam||27||

snehena kaścinna samo'sti pāśaḥ sroto na tṛṣṇāsamamasti hāri|

rāgāgninā nāsti samastathāgnistaccet trayaṁ nāsti sukhaṁ ca te'sti ||28||

avaśyabhāvī priyaviprayogastasmāñca śoko niyataṁ niṣevyaḥ|

śokena conmādamupeyivāṁso rājarṣayo'nye'pyavaśā vicelu||29||

prajñāmayaṁ varma badhāna tasmānno kṣāntinighnasya hi śokabāṇāḥ|

mahacca dagdhuṁ bhavakakṣajālaṁ saṁghukṣayālpāgnimivātmatejaḥ||30||

yathauṣadhairhastagataiḥ savidyo na daśyate kaścana pannagena|

tathānapekṣo jitalokamoho na daśyate śokabhujaṁgamena||31||

āsthāya yogaṁ parigamya tattvaṁ na trāsamāgacchati mṛtyukāle|

ābaddhavarmā sudhanuḥ kṛtāsro jigīṣayā śūra ivāhavasthaḥ||32||

ityevamuktaḥ sa tathāgatena sarveṣu bhūteṣvanukampakena|

dhṛṣṭaṁ girāntarhṛdayena sīdaṁstatheti nandaḥ sugataṁ babhāṣe||33||

atha pramādācca tamujjihīrṣan matvāgamasyaiva ca pātrabhūtam|

prabrājayānanda śamāya nandamityabravīnmaitramanā maharṣiḥ||34||

nandaṁ tato'ntarmanasā rudantamehīti vaidehamunirjagāda|

śanaistatastaṁ samupetya nando na pravrajiṣyāmyahamityuvāca||35||

śrutvātha nandasya manīṣitaṁ tad buddhāya vaidehamuniḥ śaśaṁsa|

saṁśrutya tasmādapi tasya bhāvaṁ mahāmunirnandamuvāca bhūyaḥ||36||

mayyagraje pravrajite'jitātman bhrātṛṣvanupravrajiteṣu cāsmān|

jñātīṁśca dṛṣṭvā vratino gṛhasthān saṁvinna kiṁ te'sti na vāsti cetaḥ||37||

rājarṣayaste viditā na nūnaṁ vanāni ye śiśriyire hasantaḥ|

niṣṭhīvya kāmānupaśāntikāmāḥ kāmeṣu naivaṁ kṛpaṇeṣu saktāḥ||38||

bhūyaḥ samālokya gṛheṣu doṣān niśāmya tattyāgakṛtaṁ ca śarma|

naivāsti moktuṁ matirālayaṁ te deśaṁ mumūrṣoriva sopasargam||39||

saṁsārakāntāraparāyaṇasya śive kathaṁ te pathi nārurukṣā|

āropyamāṇasya tameva mārgaṁ bhraṣṭasya sārthādiva sārthikasya||40||

yaḥ sarvato veśmani dahyamāne śayīta mohānna tato vyapeyāt|

kālāgninā vyādhijarāśikhena loke pradīpte sa bhavet pramattaḥ||41||

praṇīyamānaśca yathā vadhāya matto hasecca pralapecca vadhyaḥ|

mṛtyau tathā tiṣṭhati pāśahaste śocyaḥ pramādyan viparitacetāḥ||42||

yadā narendrāśca kuṭumbinaśca vihāya bandhūṁśca parigrahāṁśca|

yayuśca yāsyanti ca yānti caiva priyeṣvanityeṣu kuto'nurodhaḥ||43||

kiñcinna paśyāmi ratasya yatra tadanyabhāvena bhavenna duḥkham|

tasmāt kvacinna kṣamate prasaktiryadi kṣamastadvigamānna śokaḥ||44||

tatsaumya lolaṁ parigamya lokaṁ māyopamaṁ citramivendrajālam|

priyābhidhānaṁ tyaja mohajālaṁ chettuṁ matiste yadi duḥkhajālam||45||

varaṁ hitodarkamāniṣṭamannaṁ na svādu yat syādahitānubaddham|

yasmādahaṁ tvāṁ viniyojayāmi śive śucau vartmani vipriye'pi||46||

bālasya dhātrī vinigṛhya loṣṭhaṁ yathoddharatyāsyapuṭapraviṣṭam|

tathojjihīrṣuḥ khalu rāgaśalyaṁ tattvāmavocaṁ paruṣaṁ hitāya||47||

aniṣṭamapyauṣadhamāturāya dadāti vaidyaśca yathā nigṛhya|

tadvanmayoktaṁ pratikūlametattubhyaṁ hitodarkamanugrahāya||48||

tadyāvadeva kṣaṇasaṁnipāto na mṛtyurāgacchati yāvadeva|

yāvadvayo yogavidhau samarthaṁ buddhiṁ kuru śreyasi tāvadeva||49||

ityevamuktaḥ sa vināyakena hitaiṣiṇā kāruṇikena nandaḥ|

kartāsmi sarvaṁ bhagavan vacaste tathā yathājñāpayasītyuvāca||50||

ādāya vaidehamunistatastaṁ nināya saṁśliṣya viceṣṭamānam|

vyayojayaccāśrupariplutākṣaṁ keśaśriyaṁ chatranibhasya mūrdhnaḥ||51||

atho nataṁ tasya mukhaṁ sabāṣpaṁ pravāsyamāneṣu śiroruheṣu|

vakrāgranālaṁ nalinaṁ taḍāge varṣodakaklinnamivābabhāse||52||

nandastatastarukaṣāyaviraktavāsāścintāvaśo navagṛhīta iva dvipendraḥ|

pūrṇaḥ śaśī bahulapakṣagataḥ kṣapānte bālātapena pariṣikta ivāvabhāse||53||

saundarananda kāvye "nanda-dīkṣā" nāma pañcama sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

ṣaṣṭhaḥ sargaḥ

ṣaṣṭhaḥ sargaḥ

bhāryā-vilāpa

tato hṛte bharttari gauraveṇa prītau hṛtāyāmaratau kṛtāyām|

tatraiva harmyopari vartamānā na sundarī saiva tadā babhāse||1||

sā bharturabhyāgamanapratīkṣā gavākṣamākramya payodharābhyām|

dvāronmukhī harmyatalāllalambe mukhena tiryaṅnatakuṇḍalena||2||

vilambahārā calayoktrakā sā tasmād vimānād vinatā cakāśe|

tapaḥ kṣayādapsarasāṁ vareva cyutaṁ vimānāt priyamīkṣamāṇā||3||

sā khedasaṁsvinnalalāṭakena niśvāsaniṣpītaviśeṣakeṇa|

cintācalākṣeṇa mukhena tasthau bharttāramanyatra viśaṅkamānā||4||

tataścirasthānapariśrameṇa sthitaiva paryaṅkatale papāta|

tiryakca śiśye pravikīrṇahārā sapādukaikārdhavilambapādā||5||

athātra kācit pramadā sabāṣpāṁ tāṁ duḥkhitāṁ draṣṭumanīpsamānā|

prāsādasopānatalapraṇādaṁ cakāra padbhyāṁ sahasā rudantī||6||

tasyāśca sopānatalapraṇādaṁ śrutvaiva tūrṇaṁ punarutpapāta|

prītyāṁ prasaktaiva ca saṁjaharṣa priyopayānaṁ pariśaṅkamānā||7||

sā trāsayantī valabhīpuṭasthān pārāvatān nūpūranisvanena|

sopānakukṣiṁ prasasāra harṣād bhraṣṭaṁ dukūlāntamacintayantī||8||

tāmaṅganāṁ prekṣya ca vipralabdhā niśvasya bhūyaḥ śayanaṁ prapede|

vivarṇavaktrā na rarāja cāśu vivarṇacandreva himāgame dyauḥ||9||

sā duḥkhitā bhartturadarśanena kāmena kopena ca dahyamānā|

kṛtvā kare vaktramupopaviṣṭā cintānadīṁ śokajalāṁ tatāra||10||

tasyāḥ mukhaṁ padmasapatnabhūtaṁ pāṇau sthitaṁ pallavarāgatāmre|

chāyāmayasyāmbhasi paṅkajasya babhau nataṁ padmamivopariṣṭāt||11||

sā strīsvabhāvena vicintya tattad dṛṣṭānurāge'bhimukhe'pi patyau|

dharmāśrite tattvamavindamānā saṁkalpya tattadvilalāpa tattat||12||

eṣyāmyanāśyānaviśeṣakāyāṁ tvayīti kṛtvā mayi taṁ pratijñām|

kasmānnu hetordayitapratijñaḥ so'dya priyo me vitathapratijñaḥ||13||

āryasya sādhoḥ karuṇātmakasya mannityabhīroratidakṣiṇasya|

kuto vikāro'yamabhūtapūrvaḥ svenāparāgeṇa mamāpacārāt||14||

ratipriyasya priyavartino me priyasya nūnaṁ hṛdaya viraktam|

tathāpi rāgo yadi tasya hi syān maccittarakṣī na sa nāgataḥ syāt||15||

rūpeṇa bhāvena ca madviśiṣṭā priyeṇa dṛṣṭā niyataṁ tato'nyā|

tathā hi kṛtvā mayi moghasāntvaṁ lagnāṁ satiṁ māmāgamad vihāya||16||

bhaktiṁ sa buddhaṁ prati yāvavocattasya prayātuṁ mayi so'padeśaḥ|

munau prasādo yadi tasya hi syānmṛtyorivogrādanṛtād bibhīyāt||17||

sevārthamādarśanamanyacitto vibhūṣayantyā mama dhārayitvā|

bibharti so'nyasya janasya taṁ cennamo'stu tasmai calasauhṛdāya||18||

necchanti yāḥ śokamavāptumevaṁ śraddhātumarhanti na tā narāṇām|

kva cānuvṛttirmayi sāsya pūrvaṁ tyāgaḥ kva cāyaṁ janavat kṣaṇena||19||

ityevamādi priyaviprayuktā priye'nyadāśaṅkya ca sā jagāda|

saṁbhrāntamāruhya ca tadvimānaṁ tāṁ strī sabāṣpā giramityuvāca||20||

yuvāpi tāvat priyadarśano'pi saubhāgyabhāgyābhijanānvito'pi|

yastvāṁ priyo nābhyacarat kadācittamanyathā yāsyatikātarāsi ||21||

mā svāminaṁ svāmini doṣato gāḥ priyaṁ priyārhaṁ priyakāriṇaṁ tam|

na sa tvadanyāṁ pramadāmavaiti svacakravākyā iva cakravākaḥ||22||

sa tu tvadarthaṁ gṛhavāsamīpsan jijīviṣustvatparitoṣahetoḥ|

bhrātrā kilāryeṇa tathāgatena pravrājito netrajalārdravaktraḥ||23||

śrutvā tato bhartari tāṁ pravṛttiṁ savepathuḥ sā sahasotpapāt|

pragṛhya bāhū virurāva coccairhṛdīva digdhābhihata kareṇuḥ||24||

sā rodanāroṣitaraktadṛṣṭiḥ saṁtāpasaṁkṣobhitagātrayaṣṭiḥ|

papāta śīrṇākulahārayaṣṭiḥ phalātibhārādiva cūtayaṣṭiḥ||25||

sā padmarāgaṁ vasanaṁ vasānā padmānanā padmadalāyatākṣī|

padmā vipadmā patiteva lakṣmīḥ śuśoṣa padmasragivātapena||26||

saṁcintya sacintya guṇāṁśca bharturdīrghaṁ niśaśvāsa tatāma caiva|

vibhūṣaṇaśrīnihite prakoṣṭhe tāmre karāgre ca vinirdudhāva||27||

na bhūṣaṇārtho mama saṁpratīti sā dikṣu cikṣepa vibhūṣaṇāni|

nirbhūṣaṇā sā patitā cakāśe viśīrṇapuṣpastabakā lateva||28||

dhṛtaḥ priyeṇāyamabhūnmameti rukmatsaruṁ darpaṇamāliliṅge|

yatnācca vinyastatamālapatrau ruṣṭeva dhṛṣṭaṁ pramamājaṁ gaṇḍau||29||

sā cakravākīva bhṛśaṁ cukūja śyenāgrapakṣakṣatacakravākā|

vispardhamāneva vimānasaṁsthaiḥ pārāvataiḥ kūjanalolakaṇṭhaiḥ||30||

vicitramṛdvāstaraṇe'pi suptā vaiḍūryavajrapratimaṇḍite'pi|

rukmāṅgapāde śayane mahārhe na śarma lebhe pariceṣṭamānā||31||

sandṛśya bhartuśca vibhūṣaṇāni vāsāṁsi vīṇāprabhṛtīṁśca līlāḥ|

tamo viveśābhinanāda coccaiḥ paṅkāvatīrṇeva ca saṁsasāda||32||

sā sundarī śvāsacalodarī hi vajrāgnisaṁbhinnadarīguheva|

śokāgnināntarhṛdi dahyamānā vibhrāntacitteva tadā babhūva||33||

ruroda mamlau virurāva jaglau babhrāma tasthau vilalāpa dadhyau|

cakāra roṣaṁ vicakāra mālyaṁ cakarta vaktraṁ vicakarṣa vastram||34||

tāṁ cārudantīṁ prasabhaṁ rudantīṁ saṁśrutya nāryaḥ paramābhitaptāḥ|

antargṛhādāruruhurvimānaṁ trāsena kinnarya ivādripṛṣṭham||35||

bāṣpeṇa tāḥ klinnaviṣaṇṇavaktrā varṣeṇa padminya ivārdrapadmāḥ|

sthānānurūpeṇa yathābhimānaṁ nililyire tāmanudahyamānāḥ||36||

tābhirvṛtā harmyatale'ṅganābhiścintātanuḥ sā sutanurbabhāse|

śatahradābhiḥ pariveṣṭiteva śaśāṅkalekhā śaradabhramadhye||37||

yā tatra tāsāṁ vacasopapannā mānyā ca tasyā vayasādhikā ca|

sā pṛṣṭhatastāṁ tu samāliliṅge pramṛjya cāśrūṇi vacāṁsyuvāca||38||

rājarṣivadhvāstava nānurūpo dharmāśrite bhartari jātu śokaḥ|

ikṣvākuvaṁśe hyabhikāṅkṣitāni dāyādyabhūtāni tapovanāni||39||

prāyeṇa mokṣāya viniḥsṛtānāṁ śākyarṣabhāṇāṁ viditāḥ striyaste|

tapovanānīva gṛhāṇi yāsāṁ sādhvīvrataṁ kāmavadāśritānām||40||

yadyanyayā rūpaguṇādhikatvād bharttā hṛtaste kuru bāṣpamokṣam|

manasvinī rūpavatī guṇāḍhyā hṛdi kṣate kātra hi nāśru muñcet||41||

athāpi kiṁcid vyasanaṁ prapanno mā caiva tad bhūt sadṛśo'tra bāṣpaḥ|

ato viśiṣṭaṁ na hi duḥkhamasti kulodgatāyāḥ patidevatāyāḥ||42||

atha tvidānīṁ laḍitaḥ sukhena svasthaḥ phalastho vyasanānyadṛṣṭvā|

vītaspṛho dharmamanuprapannaḥ kiṁ viklavā rodiṣi harṣakāle||43||

ityevamuktāpi bahuprakāraṁ snehāttayā naiva dhṛtiṁ cakāra|

athāparā tāṁ manaso'nukūlaṁ kālopapannaṁ praṇayāduvāca||44||

bravīmi satyaṁ suviniścitaṁ me prāptaṁ priyaṁ drakṣyasi śīghrameva|

tvayā vinā sthāsyati tatra nāsau sattvāśrayaścetanayeva hīnaḥ||45||

aṅke'pi lakṣmyā na sa nirvṛtaḥ syāt tvaṁ tasya pārśve yadi tatra na syāḥ|

āpatsu kṛcchrāsvapi cāgatāsu tvāṁ paśyatastasya bhavenna duḥkham||46||

tvaṁ nirvṛtiṁ gaccha niyaccha bāṣpaṁ taptāśrumokṣāt parirakṣa cakṣuḥ|

yastasya bhāvastvayi yaśca rāgo na raṁsyate tvadvirahāt sa dharme||47||

syādatra nāsau kulasattvayogāt kāṣāyamādāya vihāsyatīti|

anātmanādāya gṛhonmukhasya punarvimoktuṁ ka ivāsti doṣaḥ||48||

iti yuvatijanena sāntvyamānā hṛtahṛdayā ramaṇena sundarī sā|

dramiḍamabhimukhī pureva rambhā kṣitimagamat parivāritāpsarobhiḥ||49||

saundarananda mahākāvye "bhāryā-vilāpa" nāma ṣaṣṭha sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

saptamaḥ sargaḥ

saptamaḥ sargaḥ

nanda-vilāpa

liṅgaṁ tataḥ śāstṛvidhipradiṣṭaṁ gātreṇa bibhranna tu cetasā tat|

bhāryāgataireva manovitarkairjehrīyamāṇo na nananda nandaḥ||1||

sa puṣpamāsasya ca puṣpalakṣmyā sarvābhisāreṇa ca puṣpaketoḥ|

yānīyabhāvena ca yauvanasya vihārasaṁstho na śamaṁ jagāma||2||

sthitaḥ saḥ dīnaḥ sahakāravīthyāmālīnasaṁmūrcchitaṣaṭpadāyām|

bhṛśaṁ jajṛmbhe yugadīrghabāhurdhyātvā priyāṁ cāpamivācakarṣa||3||

sa pītakakṣodamiva pratīcchan cūtadrumebhyastanupuṣpavarṣam|

dīrghaṁ niśaśvāsa vicintya bhāryāṁ navagraho nāga ivāvaruddhaḥ||4||

śokasya hartā śaraṇāgatānāṁ śokasya karttā pratigarvitānām|

aśokamālambya sa jātaśokaḥ priyāṁ priyāśokakavanāṁ śuśoca||5||

priyāṁ priyāyāḥ pratanuṁ priyaṅguṁ niśāmya bhītāmiva niṣpatantīm|

sasmāra tāmaśrumukhīṁ sabāṣpaḥ priyāṁ priyaṅguprasavāvadātām||6||

puṣpāvanaddhe tilakadrumasya dṛṣṭvānyapuṣṭāṁ śikhare niviṣṭām|

saṁkalpayāmāsa śikhāṁ priyāyāḥ śuklāṁśuke'ṭṭālapāśritāyāḥ||7||

latāṁ praphullāmatimuktakasya cūtasya pārśve parirabhya jātām|

niśāmya cintāmagamattadaivaṁ śliṣṭā bhavenmāmapi sundarīti||8||

puṣpotkarālā api nāgavṛkṣā dāntaiḥ samudgairiva hemagarbhaiḥ|

kāntāravṛkṣā iva duḥkhitasya na cakṣurācikṣipurasya tatra||9||

gandhaṁ vamanto'pi ca gandhaparṇā gandharvaveśyā iva gandhapūrṇāḥ|

tasyānyacittasya śugātmakasya ghrāṇaṁ na janhurhṛdayaṁ pratepuḥ||10||

saṁraktakaṇṭhaiśca vinīlakaṇṭhaistuṣṭaiḥ prahṛṣṭairapi cānyapuṣṭaiḥ|

lelihyamānaiśca madhu dvirephaiḥ svanadvanaṁ tasya mano nunoda||11||

sa tatra bhāryāraṇisaṁbhavena vitarkadhūmena tamaḥśikhena|

kāmāgnināntarhṛdi dahyamāno vihāya dhairyaṁ vilalāpa tattat||12||

adyāvagacchāmi suduṣkaraṁ te cakruḥ kariṣyanti ca kurvate ca|

tyaktvā priyāmaśrumukhīṁ tapo ye cerūścariṣyanti caranti caiva||13||

tāvad dṛḍhaṁ bandhanamasti loke na dāravaṁ tāntavamāyasaṁ vā|

yāvad dṛḍhaṁ bandhanametadeva mukhaṁ calākṣaṁ lalitaṁ ca vākyam||14||

chittvā ca bhittvā ca hi yānti tāni svapauruṣāccaiva suhṛdbalācca|

jñānācca raukṣyācca vinā vimoktuṁ na śakyate snehamayastu pāśaḥ||15||

jñānaṁ na me tacca śamāya yat syānna na cāsti raukṣyaṁ karuṇātmako'smi|

kāmātmakaścāsmi guruśca buddhaḥ sthito'ntare cakragaterivāsmi||16||

ahaṁ gṛhītvāpi hi bhikṣuliṅgaṁ bhrātṝṣiṇā dviguruṇānuśiṣṭaḥ|

sarvāsvavasthāsu labhe na śāntiṁ priyāviyogādiva cakravākaḥ||17||

adyāpi tanme hṛdi vartate ca yaddarpaṇe vyākulite mayā sā|

kṛtānutakrodhakamabravīnmāṁ kathaṁkṛto'sīti śaṭhaṁ hasantī||18||

yathaiṣyanāśyānaviśeṣakāyāṁ mayīti yanmāmavadacca sāśru|

pāriplavākṣeṇa mukhena bālā tanme vaco'dyāpi mano ruṇaddhi||19||

buddhvāsanaṁ parvatanirjharasthaḥ svastho yathā dhyāyati bhikṣureṣaḥ|

saktaḥ kvacinnāhamivaiṣa nūnaṁ śāntastathā tṛpta ivopaviṣṭaḥ||20||

puṁskokilānāmavicintya ghoṣaṁ vasantalakṣmyāmavicārya cakṣuḥ|

śāstraṁ yathābhyasyati caiṣa yuktaḥ śaṅke priyākarṣati nāsya cetaḥ||21||

asmai namo'stu sthiraniścayāya nivṛttakautūhalavismayāya|

śāntātmane'ntargatamānāsāya caṅkramyamāṇāya nirutsukāya||22||

nirīkṣamāṇasya jalaṁ sapadmaṁ vanaṁ ca phullaṁ parapuṣṭajuṣṭam|

kasyāsti dhairyaṁ navayauvanasya māse madhau dharmasapatnabhūte||23||

bhāvena garveṇa gatena lakṣmyā smitena kopena madena vāgbhiḥ|

jahruḥ striyo devanṛparṣisaṁghān kasmāddhi nāsmadvidhamākṣipeyuḥ||24||

kāmābhibhūto hi hiraṇyaretāḥ svāhāṁ siṣeve madhavānahalyām|

sattvena sargeṇa ca tena hīnaḥ strinirjitaḥ kiṁ bata mānuṣo'ham||25||

sūryaḥ saraṇyūṁ prati jātarāgastatprītaye taṣṭa iti śrutaṁ naḥ|

ratamaśvabhūto'śvavadhūṁ sametya yato'śvinau tau janayāṁbabhūva||26||

strīkāraṇaṁ vairaviśaktabuddhyorvaivasvatāgnyoścalitātmadhṛtyoḥ|

bahūni varṣāṇi babhūva yuddhaṁ kaḥ strīnimittaṁ na caledihānyaḥ||27||

bheje śvapākīṁ munirakṣamālāṁ kāmādvasiṣṭhaśca sa sadvariṣṭhaḥ|

yasyāṁ vivaśvāniva bhūjalādaḥ sutaḥ prasūto'sya kapiñjalādaḥ||28||

parāśaraḥ śāpaśarastatharṣiḥ kālīṁ siṣeve jhaṣagarbhayonim|

suto'sya yasyāṁ suṣuve mahātmā dvaipāyano vedavibhāgakarttā||29||

dvaipāyano dharmaparāyaṇaśca reme samaṁ kāśiṣu veśyavadhvā|

yayā hato'bhūccalanūpureṇa pādena vidyullatayeva meghaḥ||30||

tathāṅgirā rāgaparītacetāḥ sarasvatīṁ brahmasutaḥ siṣeve|

sārasvato yatra suto'sya jajñe naṣṭasya vedasya punaḥpravaktā||31||

tathā nṛparṣerdilīpasya yajñe svargastriyāṁ kāśyapa āgatāsthaḥ|

sruvaṁ gṛhītvā sravadātmatejaścikṣepa vahrāvasito yato'bhūt||32||

tathā'ṅgado'ntaṁ tapaso'pi gatvā kāmābhibhūto yamunāmagacchat|

dhīmattaraṁ yatra rathītaraṁ sa sāraṅgajuṣṭaṁ janayāmbabhūva||33||

niśāmya śāntāṁ naradevakanyāṁ vane'pi śānte'pi ca vartamānaḥ|

cacāla dhairyānmuniṛṣyaśrṛṅgaḥ śailo mahīkampa ivoccaśrṛṅgaḥ||34||

brahmarṣibhāvārthamapāsya rājyaṁ bheje vanaṁ yo viṣayeṣvanāsthaḥ|

sa gādhijaścāpahṛto ghṛtācyā samā daśaikaṁ divasaṁ viveda||35||

tathaiva kandarpaśarābhimṛṣṭo rambhāṁ prati sthūlaśirā mumūrccha|

yaḥ kāmaroṣātmatayānapekṣaḥ śaśāpa tāmapratigṛhyamāṇaḥ||36||

pramadvarāyāṁ ca ruruḥ priyāyāṁ bhujaṅgamenāpahṛtendriyāyām|

saṁdṛśya saṁdṛśya jaghāna sarpān priyaṁ na roṣeṇa tapo rarakṣa||37||

naptā śaśāṅkasya yaśoguṇāṅko budhasya sūnurvibudhaprabhāvaḥ|

tathorvaśīmapsarasaṁ vicintya rājarṣirunmādamagacchadaiḍaḥ||38||

rakto girermūrdhani menakāyāṁ kāmātmakatvācca sa tālajaṅghaḥ|

pādena viśvāvasunā saroṣaṁ vajreṇa hintāla ivābhijaghne||39||

nāśaṁ gatāyāṁ paramāṅganāyāṁ gaṁgājale'naṅgaparītacetāḥ|

janhuśca gaṅgāṁ nṛpatirbhujābhyāṁ rurodha maināka ivācalendraḥ||40||

nṛpaśca gaṅgāvirahājjughūrṇa gaṅgāmbhasā sāla ivāttamūlaḥ|

kulapradīpaḥ pratipasya sūnuḥ śrīmattanuḥ śantanurasvatantraḥ||41||

hṛtāṁ ca saunandakinānu'śocan prāptāmivorvīṁ striyamurvaśīṁ tām|

sadvṛttavarmā kila somavarmā babhrāma citodbhavabhinnavarmā||42||

bhāryāṁ mṛtāṁ cānumamāra rājā bhīmaprabhāvo bhuvi bhīmakaḥ saḥ|

balena senāka iti prakāśaḥ senāpatirdeva ivāttasenaḥ||43||

svargaṁ gate bhartari śantanau ca kālīṁ jihīrṣan janamejayaḥ saḥ|

avāpa bhīṣmāt samavetya mṛtyuṁ na tadgataṁ manmathamutsasarja||44||

śaptaśca pāṇḍurmadanena nūnaṁ strīsaṁgame mṛtyumavāpsyasīti|

jagāma mādrīṁ na maharṣiśāpādasevyasevī vimamarśa mṛtyum||45||

evaṁvidhā devanṛparṣisaṅghāḥ strīṇāṁ vaśaṁ kāmavaśena jagmuḥ|

dhiyā ca sāreṇa ca durbalaḥ san priyāmapaśyan kimu viklavo'ham||46||

yāsyāmi tasmād gṛhameva bhūyaḥ kāmaṁ kariṣye vidhivat sakāmam|

na hyanyacittasya calendriyasya liṅgaṁ kṣamaṁ dharmapathāccyutasya||47||

pāṇau kapālamavadhārya vidhāya mauṇḍyaṁ mānaṁ nidhāya vikṛtaṁ paridhāya vāsaḥ|

yasyoddhavo na dhṛtirasti na śāntirasti citrapradīpa iva so'sti ca nāsti caiva||48||

yo niḥsṛtaśca na ca niḥsṛtakāmarāgaḥ kāṣāyamudvahati yo na ca niṣkaṣāyaḥ|

pātraṁ bibharti ca guṇairna ca pātrabhūto liṅgaṁ vahannapi sa naiva gṛhī na bhikṣuḥ||49||

na nyāyyamanvayavataḥ parigṛhya liṅgaṁ bhūyo vimoktumiti yo'pi hi me vicāraḥ|

so'pi praṇaśyati vicintya nṛpapravīrāstānye tapovanamapāsya gṛhāṇyatīyuḥ||50||

śālbādhipo hi sasuto'pi tathāmbarīṣo rāmo'ndha eva sa ca sāṁskṛtirantidevaḥ|

cīrāṇyapāsya dadhire punaraṁśukāni chittvā jaṭāśca kuṭilā mukuṭāni babhruḥ||51||

tasmād bhikṣārthaṁ mama gururito yāvadeva prayāt-

styaktvā kāṣāyaṁ gṛhamahamitastāvadeva prayāsye|

pūjyaṁ liṅgaṁ hi skhalitamanaso bibhrataḥ kliṣṭabuddhe-

rnāmutrārthaḥ syādupahatamaternāpyayaṁ jīvalokaḥ||52||

saundarananda mahākāvye "nanda-vilāpa" nāma saptama sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

aṣṭamaḥ sargaḥ

aṣṭamaḥ sargaḥ

strī-vighna

atha nandamadhīralocanaṁ gṛhayānotsukamutsukotsukam|

abhigamya śivena cakṣuṣā śramaṇaḥ kaściduvāca maitrayā||1||

kimidaṁ mukhamaśrudurdinaṁ hṛdayasthaṁ vivṛṇoti te tamaḥ|

dhṛtimehi niyaccha vikriyāṁ na hi bāṣpaśca śamaśca śobhate||2||

dvividhā samudeti vedanā niyataṁ cetasi deha eva ca|

śrutavidhyupacārakovidā dvividhā eva tayościkitsakāḥ||3||

tadiyaṁ yadi kāyikī rujā bhiṣaje tūrṇamanūnamucyatām|

viniguhya hi rogamāturo nacirāttīvramanarthamṛcchati||4||

atha duḥkhamidaṁ manomayaṁ vada vakṣyāmi yadatra bheṣajam|

manaso hi rajastamasvino bhiṣajo'dhyātmavidaḥ parīkṣakāḥ||5||

nikhilena ca satyamucyatāṁ yadi vācyaṁ mayi saumya manyase|

gatayo vividhā hi cetasāṁ bahuguhyāni mahākulāni ca||6||

iti tena sa coditastadā vyavasāyaṁ pravivakṣurātmanaḥ|

avalambya kare kareṇa taṁ praviveśānyatarad vanāntaram||7||

atha tatra śucau latāgṛhe kusumodgāriṇi tau niṣedatuḥ|

mṛdubhirmṛdumāruteritairupagūḍhāviva bālapallavaiḥ||8||

sa jagāda tataścikīrṣitaṁ ghananiśvāsagṛhītamantarā|

śrutavāgviśadāya bhikṣave viduṣā pravrajitena durvacam||9||

sadṛśaṁ yadi dharmacāriṇaḥ satataṁ prāṇiṣu maitracetasaḥ|

adhṛtau yadiyaṁ hitaiṣitā mayi te syāt karuṇātmanaḥ sataḥ||10||

ata eva ca me viśeṣataḥ pravivakṣā kṣamavādini tvayi|

na hi bhāvamimaṁ calātmane kathayeyaṁ bruvate'pyasādhave||11||

tadidaṁ śrṛṇu me samāsato na rame dharmavidhāvṛte priyām|

girisānuṣu kāminīmṛte kṛtaretā iva kinnaraścaran||12||

vanavāsasukhāt parāṅmukhaḥ prayiyāsā gṛhameva yena me|

na hi śarma labhe tayā binā nṛpatirhīna ivottamaśriyā||13||

atha tasya niśamya tadvacaḥ priyabhāryābhimukhasya śocataḥ|

śramaṇaḥ sa śiraḥ prakampayannijagādātmagataṁ śanairidam||14||

kṛpaṇaṁ bata yūthalālaso mahato vyādhabhayād viniḥsṛtaḥ|

pravivikṣati vāgurāṁ mṛgaścapalo gītaraveṇa vañcitaḥ||15||

vihagaḥ khalu jālasaṁvṛto hitakāmena janena mokṣitaḥ|

vicaran phalapuṣpavadvanaṁ pravivikṣuḥ svayameva pañcaram||16||

kalabhaḥ kariṇā khalūddhṛtoḥ bahupaṅkād viṣamānnadītalāt|

jalatarṣavaśena tāṁ punaḥ saritaṁ grāhavatīṁ titīrṣati||17||

śaraṇe sabhujaṅgame svapan pratibuddhena pareṇa bodhitaḥ|

taruṇaḥ khalu jātavibhramaḥ svayamugraṁ bhujagaṁ jighṛkṣati||18||

mahatā khalu jātavedasā jvalitādutpatito vanadrumāt|

punaricchati nīḍatṛṣṇayā patituṁ tatra gatavyatho dvijaḥ||19||

avaśaḥ khalu kāmamūrcchayā priyayā śyenabhayād vinākṛtaḥ|

na dhṛtiṁ samupaiti na hriyaṁ karuṇaṁ jīvati jīvajīvakaḥ||20||

akṛtātmatayā tṛṣānvito ghṛṇayā caiva dhiyā ca varjitaḥ|

aśanaṁ khalu vāntamātmanā kṛpaṇaḥ śvā punarattumicchati||21||

iti manmathaśokakarṣitaṁ tamanudhyāya muhurnirīkṣya ca|

śramaṇaḥ sa hitābhikāṅkṣayā guṇavad vākyamuvāca vipriyam||22||

avicārayataḥ śubhāśubhaṁ viṣayeṣveva niviṣṭacetasaḥ|

upapannamalabdhacakṣuṣo na ratiḥ śreyasi ced bhavettava||23||

śravaṇe grahaṇe'tha dhāraṇe paramārthāvagame manaḥśame|

aviṣaktamateścalātmano na hi dharme'bhiratirvidhīyate||24||

viṣayeṣu tu doṣadarśinaḥ parituṣṭasya śuceramāninaḥ|

śamakarmasu yuktacetasaḥ kṛtabuddhena ratirna vidyate||25||

ramate tṛṣito dhanaśriyā ramate kāmasukhena bāliśaḥ|

ramate praśamena sajjanaḥ paribhogān paribhūya vidyayā||26||

api ca prathitasya dhīmataḥ kulajasyārcitaliṅgadhāriṇaḥ|

sadṛśī na gṛhāya cetanā praṇatirvāyuvaśad gireriva||27||

spṛhayet parasaṁśritāya yaḥ paribhūyātmavaśāṁ svatantratām|

upaśāntipathe śive sthitaḥ spṛhayeddoṣavate gṛhāya saḥ||28||

vyasanābhihato yathā viśet parimuktaḥ punareva bandhanam|

samupetya vanaṁ tathā punargṛhasaṁjñaṁ mṛgayeta bandhanam||29||

puruṣaśca vihāya yaḥ kaliṁ punaricchet kalimeva sevitum|

sa vihāya bhajeta bāliśaḥ kalibhūtāmajitendriyaḥ priyām||30||

saviṣā iva saṁśritā latāḥ parimṛṣṭā iva soragā guhāḥ|

vivṛtā iva cāsayo dhṛtā vyasanāntā hi bhavanti yoṣitaḥ||31||

pramadāḥ samadā madapradāḥ pramadā vitamadā bhayapradāḥ|

iti doṣabhayāvahāśca tāḥ kathamarhanti niṣevaṇaṁ nu tāḥ||32||

svajanaḥ svajanena bhidyate suhadaścāpi suhṛjjanena yat|

paradoṣavicakṣaṇāḥ śaṭhāstadanāryāḥ pracaranti yoṣitaḥ||33||

kulajāḥ kṛpaṇībhavanti yadyadayuktaṁ pracaranti sāhasam|

praviśanti ca yaccamūmukhaṁ rabhasāstatra nimittamaṅganāḥ||34||

vacanena haranti valgunā niśitena praharanti cetasā|

madhu tiṣṭhati vāci yoṣitāṁ hṛdaye hālahalaṁ mahadviṣaśam||35||

pradahan dahano'pi gṛhyate viśarīraḥ pavano'pi gṛhyate|

kupito bhujago'pi gṛhyate pramadānāṁ tu mano na gṛhyate||36||

na vapurvimṛśanti na śriyaṁ na matiṁ nāpi kulaṁ na vikramam|

praharantyaviśeṣataḥ striyaḥ sarito grāhakulākulā iva||37||

na vaco madhuraṁ na lālanaṁ smarati strī na ca sauhṛdaṁ kvacit|

kalitā vanitaiva cañcalā tadihāriṣviva nāvalambyate||38||

adadatsu bhavanti narmadāḥ pradadatsu praviśanti vibhramam|

praṇateṣu bhavanti garvitāḥ pramadāstṛptatarāśca māniṣu||39||

guṇavatsu caranti bhartṛvad guṇahīneṣu caranti putravat|

dhanavatsu caranti tṛṣṇayā dhanahīneṣu carantyavajñayā||40||

viṣayād viṣayāntaraṁ gatā pracaratyeva yathā hṛtāpi gau|

anavekṣitapūrvasauhṛdā ramate'nyatra gatā tathāṅganā||41||

praviśantyapi hi striyaścitāmanubadhnantyapi muktajīvitāḥ|

api bibhrati caiva yantraṇā na tu bhāvena vahanti sauhṛdam||42||

ramayanti patīn kathañcana pramadā yāḥ patidevatāḥ kvacit|

calacittatayā sahastraśo ramayante hṛdayaṁ svameva tāḥ||43||

śvapacaṁ kila senajitsutā cakame mīnaripuṁ kumudvatī|

mṛgarājamatho bṛhadrathā pramadānāmagatirna vidyate||44||

kuruhaihayavṛṣṇivaṁśajā bahumāyākavaco'tha śambaraḥ|

munirugratapāśca gautamaḥ samavāpurvanitoddhataṁ rajaḥ||45||

akṛtajñamanāryamasthiraṁ vanitānāmidamīdṛśaṁ manaḥ|

kathamarhati tāsu paṇḍito hṛdayaṁ sañjayituṁ calātmasu||46||

atha sūkṣmamatidvayāśivaṁ laghu tāsāṁ hṛdayaṁ na paśyasi|

kimu kāyamasadgṛhaṁ sravad vanitānāmaśuciṁ na paśyasi||47||

yadahanyahani pradhāvanairvasanaiścābharaṇaiśca saṁskṛtam|

aśubhaṁ tamasāvṛtekṣaṇaḥ śubhato gacchasi nāvagacchasi||48||

athavā samavaiṣi tattanūmaśubhāṁ tvaṁ na tu saṁvidasti te|

surabhiṁ vidadhāsi hi kriyāmaśucestatprabhavasya śāntaye||49||

anulepanamañjanaṁ srajo maṇimuktātapanīyamaṁśukam|

yadi sādhu kimatra yoṣitāṁ sahajaṁ tāsu vicīyatāṁ śuci||50||

malapaṅkadharā digambarā prakṛtisthairnakhadantaromabhiḥ|

yadi sā tava sundarī bhavenniyataṁ te'dya na sundarī bhavet||51||

stravatīmaśuciṁ spṛśecca kaḥ saghṛṇo jarjarabhāṇḍavat striyam|

yadi kevalayā tvacāvṛtā na bhavenmakṣikapatramātrayā||52||

tvacaveṣṭitamasthipañjaraṁ yadi kāyaṁ samavaiṣi yoṣitām|

madanena ca kṛṣyase balādaghṛṇaḥ khalvadhṛtiśca manmathaḥ||53||

śubhatāmaśubheṣu kalpayan nakhadantatvacakeśaromasu|

avicakṣaṇa kiṁ na paśyasi prakṛtiṁ ca prabhavaṁ ca yoṣitām||54||

tadavetya manaḥśarirayorvanitā doṣavatīrviśeṣataḥ|

capalaṁ bhavanotsukaṁ manaḥ pratisaṁkhyānabalena vāryatām||55||

śrutavān matimān kulodgataḥ paramasya praśamasya bhājanam|

upagamya yathā tathā punarna hi bhettuṁ niyamaṁ tvamarhasi||56||

abhijanamahato manasvinaḥ priyayaśaso bahumānamicchataḥ|

nidhanamapi varaṁ sthirātmanaścyutavinayasya na caiva jīvitam||57||

baddhvā yathā hi kavacaṁ pragṛhītacāpo,

nindyo bhavatyapasṛtaḥ samarād rathasthaḥ|

bhaikṣākamabhyupagataḥ parigṛhya liṅgaṁ,

nindyastathā bhavati kāmahṛtendriyāśvaḥ||58||

hāsyo yathā ca paramābharaṇāmbarastrag bhaikṣaṁ caran dhṛtadhanuścalacitramauliḥ|

vairūpyamabhyupagataḥ parapiṇḍabhojī hāsyastathā gṛhasukhābhimukhaḥ satṛṣṇaḥ||59||

yathā svannaṁ bhuktvā paramaśayanīye'pi śayito,

varāho nirmuktaḥ punaraśuci dhāvet paricitam|

tathā śreyaḥ śrṛṇvan praśamasukhamāsvādya guṇavad,

vanaṁ śāntaṁ hitvā gṛhamabhilaṣet kāmatṛṣitaḥ||60||

yatholkā hastasthā dahati pavanapreritaśikhā yathā pādākrānto daśati bhujagaḥ krodharabhasaḥ|

yathā hanti vyāghraḥ śiśurapi gṛhīto gṛhagataḥ tathā strīsaṁsargo bahuvidhamanarthāya bhavati||61||

tadvijñāya manaḥśarīraniyatānnārīṣu doṣānimān,

matvā kāmasukhaṁ nadījalacalaṁ kleśāya śokāya ca|

dṛṣṭvā durbalamāmapātrasadṛśaṁ mṛtyūpasṛṣṭaṁ jagan-

nirmokṣāya kuruṣva buddhimatulāmutkaṇṭhituṁ nārhasi||62||

saundarananda mahākāvye "strī-vighna" nāma aṣṭama sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

navamaḥ sargaḥ

navamaḥ sargaḥ

abhimāna-nindā

athaivamukto'pi sa tena bhikṣuṇā jagāma naivopaśamaṁ priyāṁ prati|

tathā hi tāmeva tadā sa cintayan na tasya śuśrāva visaṁjñavad vacaḥ||1||

yathā hi vaidyasya cikīrṣataḥ śivaṁ vaco na gṛṇhāti mumūrṣurāturaḥ|

tathaiva matto balarūpayauvanairhitaṁ na jagrāha sa tasya tadvacaḥ||2||

na cātra citraṁ yadi rāgapāpmanā mano'bhibhūyeta tamovṛtātmanaḥ|

narasya pāpmā hi tadā nivartate yadā bhavatyantagataṁ tamastanu||3||

tatastathākṣiptamavekṣya taṁ tadā balena rūpeṇa ca yauvanena ca|

gṛhaprayāṇaṁ prati ca vyavasthitaṁ śaśāsa nandaṁ śramaṇaḥ sa śāntaye||4||

balaṁ ca rūpaṁ ca navaṁ ca yauvanaṁ tathāvagacchāmi yathāvagacchasi|

ahaṁ tvidaṁ te trayamavyavasthitaṁ yathāvabuddhye na tathāvabudhyase||5||

idaṁ hi rogāyatanaṁ jarāvaśaṁ nadītaṭānokahavaccalācalam|

na vetsi dehaṁ jalaphenadurbalaṁ balasthatāmātmani yena manyase||6||

yadānnapānāsanayānakarmaṇāmasevanādapyatisevanādapi|

śarīramāsannavipatti dṛśyate bale'bhimānastava kena hetunā||7||

himātapavyādhijarākṣudādibhiryadāpyanarthairupamīyate jagat|

jalaṁ śucau māsa ivārkaraśmibhiḥ kṣayaṁ vrajan kiṁ baladṛpta manyase||8||

tvagasthimāṁsakṣatajātmakaṁ yadā śarīramāhāravaśena tiṣṭhati|

ajasramārtaṁ satatapratikriyaṁ balānvito'smīti kathaṁ vihanyase||9||

yathā ghaṭaṁ mṛnmayamāmamāśrito narastitīrṣet kṣubhitaṁ mahārṇavam|

samucchrayaṁ tadvadasāramudvarahan balaṁ vyavasyed viṣayārthamudyataḥ||10||

śarīramāmādapi mṛnmayād ghaṭādidaṁ tu niḥsāratamaṁ mataṁ mama|

ciraṁ hi tiṣṭhed vidhivad dhṛto ghaṭaḥ samucchrayo'yaṁ sudhṛto'pi bhidyate||11||

yadāmbubhūvāyvanalāśca dhātavaḥ sadā viruddhā viṣamā ivoragāḥ|

bhavantyanarthāya śarīramāśritāḥ kathaṁ balaṁ rogavidho vyavasyasi||12||

prayānti mantraiḥ praśamaṁ bhujaṅgamā na mantrasādhyastu bhavanti dhātavaḥ|

kvacicca kaṁcicca daśanti pannagāḥ sadā ca sarvaṁ ca tudanti dhātavaḥ||13||

idaṁ hi śayyāsanapānabhojanairguṇaiḥ śarīraṁ ciramapyavekṣitam|

na marṣayatyekamapi vyatikramaṁ yato mahāśīviṣavat prakupyati||14||

yadā himārto jvalanaṁ niṣevate himaṁ nidādhābhihato'bhikāṅkṣati|

kṣudhānvito'nnaṁ salilaṁ tṛṣānvito balaṁ kutaḥ kiṁ ca kathaṁ ca kasya ca||15||

tadevamājñāya śarīramāturaṁ balānvito'smīti na mantumarhasi|

asāramasvantamaniścitaṁ jagajjagatyanitye balamavyavasthitam||16||

kva kārtavīryasya balābhimāninaḥ sahasrabāhobalamarjunasya tat|

cakarta bāhūn yudhi yasya bhārgavaḥ mahānti śrṛṅgāṇyaśanirgiretiva||17||

kva tad valaṁ kaṁsavikarṣiṇo haresturaṅgarājasya puṭāvabhedinaḥ|

yamekabāṇena nijaghnivān jarāḥ kramāgatā rūpamivottamaṁ jarā||18||

diteḥ sutasyāmararoṣakāriṇaścamūrucervā namuceḥ kva tad balam|

yamāhave kruddhamivāntakaṁ sthitaṁ jaghāna phenāvayavena vāsavaḥ||19||

balaṁ kurūṇāṁ kva ca tattadābhavad yudhi jvalitvā tarasaujasā ca ye|

samitsamiddhā jvalanā ivādhvare hatāsavo bhasmani paryavasthitāḥ||20||

ato viditvā balavīryamānināṁ balānvitānāmavamarditaṁ balam|

jagajjarāmṛtyuvaśaṁ vicārayan bale'bhimānaṁ na vidhātumarhasi||21||

balaṁ mahad yadi vā na manyase kuruṣva yuddhaṁ saha tāvadindriyaiḥ|

jayaśca te'trāsti mahacca te balaṁ parājayaśced vitathaṁ ca te balam||22||

tathā hi vīrāḥ puruṣā na te matā jayanti ye sāśvarathadvipānarīn

yathā matā vīratarā manīṣiṇo jayanti lolāni ṣaḍindriyāṇi ye||23||

ahaṁ vapuṣmāniti yacca manyase vicakṣaṇaṁ naitadidaṁ ca gṛhyatām|

kva tadvapuḥ sā ca vapuṣmatī tanurgadasya śāmbasya ca sāraṇasya ca||24||

yathā mayūraścalacitracandrako bibharti rūpaṁ guṇavat svabhāvataḥ|

śarīrasaṁskāraguṇādṛte tathā bibharti rūpaṁ yadi rūpavānasi||25||

yadi pratīpaṁ vṛṇuyānna vāsasā na śaucakāle yadi saṁspṛśedapaḥ|

mṛjāviśeṣaṁ yadi nādadīta vā vapurvapuṣman vada kīdṛśaṁ bhavet||26||

navaṁ vayaścātmagataṁ niśāmya yadgṛ honmukhaṁ te viṣayāptaye manaḥ|

niyaccha tacchailanadīrayopamaṁ drutaṁ hi gacchatyanivarti yauvanam||27||

ṛturvyatītaḥ parivartate punaḥ kṣayaṁ prayātaḥ punareti candramāḥ|

gataṁ gataṁ naiva tu saṁnivartate jalaṁ nadīnāṁ ca nṛṇāṁ ca yauvanam||28||

vivarṇitaśmaśru valīvikuñcitaṁ viśīrṇadantaṁ śithilabhru niṣprabham|

yadā mukhaṁ drakṣyasi jarjaraṁ tadā jarābhibhūto vimado bhaviṣyasi||29||

niṣevya pānaṁ madanīyamuttamaṁ niśāvivāseṣu cirād vimādyati|

narastu matto balarūpayouvanairna kaścidaprāpya jarāṁ vimādyati||30||

yathekṣuratyantarasaprapīḍito bhuvi praviddho dahanāya śuṣyate|

tathā jarāyantranipīḍitā tanurnipītasārā maraṇāya tiṣṭhati||31||

yathā hi nṛbhyāṁ karapatramīritaṁ samucchritaṁ dāru bhinattyanekadhā|

tathocchritāṁ pātayati prajāmimāmaharniśābhyāmupasaṁhitā jarā||32||

smṛteḥ pramoṣo vapuṣaḥ parābhavo rateḥ kṣayo vācchruticakṣuṣāṁ grahaḥ|

śramasya yonirbalavīryayorvadho jarāsamo nāsti śarīriṇāṁ ripuḥ||33||

idaṁ viditvā nidhanasya daiśikaṁ jarābhidhānaṁ jagato mahabhdayam|

ahaṁ vapuṣmān balavān yuveti vā na mānamāroḍhumanāryamarhasi||34||

ahaṁ mametyeva ca raktacetasāṁ śarīrasaṁjñā tava yaḥ kalau grahaḥ|

tamutsṛjaivaṁ yadi śāmyatā bhaved bhayaṁ hyahaṁ ceti mameti cārchati||35||

yadā śarīre na vaśo'sti kasyacinnirasyamāne vividhairupaplavaiḥ|

kathaṁ kṣamaṁ vettumahaṁ mameti vā śarīrasaṁjñaṁ gṛhamāpadāmidam||36||

sapannage yaḥ kugṛhe sadāśucau rameta nityaṁ pratisaṁskṛte'bale|

sa duṣṭadhātāvaśucau calācale rameta kāye viparītadarśanaḥ||37||

yathā prajābhyaḥ kunṛpo balād balīn haratyaśeṣaṁ ca na cābhirakṣati|

tathaiva kāyo vasanādisādhanaṁ haratyaśeṣaṁ ca na cānuvartate||38||

yathā prarohanti tṛṇānyayatnataḥ kṣitau prayatnāt tu bhavanti śālayaḥ|

tathaiva duḥkhāni bhavantyayatnataḥ sukhāni yatnena bhavanti vā na vā||39||

śarīramārtaṁ parikarṣataścalaṁ na cāsti kiñcit paramārthataḥ sukham|

sukhaṁ hi duḥkhapratikārasevayā sthite ca duḥkhe tanuni vyavasyati||40||

yathānapekṣyāgryamapīpsitaṁ sukhaṁ pravādhate duḥkhamupetamaṇvapi|

tathānapekṣyātmani duḥkhamāgataṁ na vidyate kiñcana kasyacit sukhaṁ||41||

śarīramīdṛg bahuduḥkhādhruvaṁ phalānurodhādatha nāvagacchasi|

dravatphalebhyo dhṛtiraśmibhirmano nigṛhyatāṁ gauriva śasyalālasā||42||

na kāmabhogā hi bhavanti tṛptaye havīṁṣi dīptasya vibhāvasoriva|

yathā yathā kāmasukheṣu vartate tathā tathecchā viṣayeṣu varddhate||43||

yathā ca kuṣṭhavyasanena duḥkhitaḥ pratāpanānnaiva śamaṁ nigacchati|

tathendriyārtheṣvajitendriyaścaranna kāmabhogairupaśāntimṛcchati||44||

yathā hi bhaiṣajyasukhābhikāṅkṣayā bhajeta rogānna bhajeta tatkṣamam|

tathā śarīre bahuduḥkhabhājane rameta mohād viṣayābhikāṅkṣayā||45||

anarthakāmaḥ puruṣasya yo janaḥ sa tasya śatruḥ kila tena karmaṇā|

anarthamūlā viṣayāśca kevalā nanu praheyā viṣamā yathārayaḥ||46||

ihaiva bhūtvā ripavo vadhātmakāḥ prayānti kāle puruṣasya mitratāṁ|

paratra caiveha ca duḥkhahetavo bhavanti kāmā na tu kasyacicchivāḥ||47||

yathopayuktaṁ rasavarṇagandhavad vadhāya kimpākaphalaṁ na puṣṭaye|

niṣevyamāṇā viṣayāścalātmano bhavantyanarthāya tathā na bhūtaye||48||

tadetadājñāya vipāpmanātmanā vimokṣadharmādyupasahitaṁ hitam|

juṣasva me sajjanasaṁmataṁ mataṁ pracakṣva vā niścayamud giran giram||49||

iti hitamapi bahvapīdamuktaḥ śrutamahatā śramaṇena tena nandaḥ|

na dhṛtimupayayau na śarma lebhe dvirada ivātimado madāndhacetāḥ||50||

nandasya bhāvamavagamya tataḥ sa bhikṣuḥ

pāriplavaṁ gṛhasukhābhimukhaṁ na dharme|

sattvāśayānuśayabhāvaparīkṣakāya

buddhāya tattvaviduṣe kathayāṁcakāra||51||

saundarananda mahākāvye "abhimāna-nindā" nāma navama sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

daśamaḥ sargaḥ

daśamaḥ sargaḥ

svarga-darśana

śrutvā tataḥ sadvratamutsisṛkṣuṁ bhāryāṁ didṛkṣuṁ bhavanaṁ vivikṣum|

nandaṁ nirānandamapetadhairyamabhyujjihīrṣurmunirājuhāva||1||

taṁ prāptamaprāptavimokṣamārgaṁ papraccha cittaskhalitaṁ sucittaḥ|

sa hrīmate hrīvinato jagāda svaṁ niścayaṁ niścayakovidāya||2||

nandaṁ viditvā sugatastatastaṁ bhāryābhidhāne tamasi bhramantam|

pāṇau gṛhītvā viyadutpapāta malaṁ jale sādhurivojjihīrṣuḥ||3||

kāṣāyavastrau kanakāvadātau virejatustau nabhasi prasanne|

anyonyasaṁśliṣṭavikīrṇapakṣau saraḥprakīrṇāviva cakravākau||4||

tau devadārūttamagandhavantaṁ nadīsaraḥprasravaṇaughavantam|

ājagmatuḥ kāñcanadhātumantaṁ devarṣimantaṁ himavantamāśu||5||

tasmin girau cāraṇāsiddhajuṣṭe śive havirdhūmakṛtottarīye|

agamyapārasya nirāśrayasya tau tasthaturdvīpa ivāmbarasya||6||

śāntendriye tatra munau sthite tu savismayaṁ dikṣu dadarśa nandaḥ|

darīśca kuñjāṁśca vanaukasaśca vibhūṣaṇaṁ rakṣaṇameva cādreḥ||7||

bahvāyate tatra site hi śṛṅge saṁkṣiptabarhaḥ śayito mayūraḥ|

bhuje balasyāyatapīnabāhorvaiḍūryakeyūra ivābabhāse||8||

manaḥśīlādhātuśilāśrayeṇa pītākṛtāṁso virarāja siṁhaḥ|

saṁtaptacāmīkarabhakticitraṁ rūpyāṅgadaṁ śīrṇamivāmbikasya||9||

vyāghraḥ klamavyāyatakhelagāmī lāṅgūlacakreṇa kṛtāpasavyaḥ|

babhau gireḥ prasravaṇa pipāsurditsan pitṛbhyo'mbha ivāvatīrṇaḥ||10||

calatkadambe himavannitambe tarau pralambe camaro lalambe|

chettuṁ vilagnaṁ na śaśāka bālaṁ kulodgatāṁ prītimivāryavṛttaḥ||11||

suvarṇagaurāśca kirātasaṁghā mayūrapitrojjvalagātralekhāḥ|

śārdūlapātapratimā guhābhyo niṣpeturudgāra ivācalasya||12||

darīcarīṇāmatisundarīṇāṁ manoharaśroṇikucodarīṇām|

vṛndāni rejurdiśi kinnarīṇāṁ puṣpotkacānāmiva vallarīṇām||13||

nagānnagasyopari devadārūnāyāsayantaḥ kapayo viceruḥ|

tebhyaḥ phalaṁ nāpurato'pajagmurmoghaprasādebhya iveśvarebhyaḥ||14||

tasmāttu yūthādapasāryamāṇāṁ niṣpīḍitālaktakaraktavaktrām|

śākhāmṛgīmekavipannadṛṣṭiṁ dṛṣṭvā munirnandamidaṁ babhāṣe||15||

kā nanda rūpeṇa ca ceṣṭayā ca saṁpaśyataścārutarā matā te|

eṣā mṛgī vaikavipannadṛṣṭiḥ sa vā jano yatra gatā taveṣṭiḥ||16||

ityevamuktaḥ sugatena nandaḥ kṛtvā smitaṁ kiṁcididaṁ jagāda|

kva cottamastrī bhagavan vadhūste mṛgī nagakleśakarī kva caiṣā||17||

tato munistasya niśamya vākyaṁ hetvantaraṁ kiṁcidavekṣamāṇaḥ|

ālambya nandaṁ prayayau tathaiva krīḍāvanaṁ vajradharasya rājñaḥ||18||

ṛtāvṛtāvākṛtimeka eke kṣaṇe kṣaṇe bibhrati yatra vṛkṣāḥ|

citrāṁ samastāmapi kecidanye ṣaṇṇāmṛtūnāṁ śriyamudvahanti||19||

puṣyanti kecit surabhīrudārā mālāḥ srajaśca granthitā vicitrāḥ|

karṇānukūlānavataṁsakāṁśca pratyarthibhūtāniva kuṇḍalānām||20||

raktāni phullāḥ kamalāni yatra pradīpavṛkṣā iva bhānti vṛkṣāḥ|

praphullanīlotpalarohiṇo'nye sonmīlitākṣā eva bhānti vṛkṣāḥ||21||

nānāvirāgāṇyatha pāṇḍarāṇi suvarṇabhaktivyavabhāsitāni|

atāntavānyekaghanāni yatra sūkṣmāṇi vāsāṁsi phalanti vṛkṣāḥ||22||

hārān maṇinuttamakuṇḍalāni keyūravaryāṇyatha nūpurāṇi|

evaṁvidhānyābharaṇāni yatra svargānurūpāṇi phalanti vṛkṣāḥ||23||

vaiḍūryanālāni ca kāñcanāni padmāni vajrāṅkurakesarāṇi|

sparśakṣamāṇyuttamagandhavanti rohanti niṣkampatalā nalinyaḥ||24||

yatrāyatāṁścaiva tatāṁśca tāṁstān vādyasya hetūn suṣirān ghanāṁśca|

phalanti vṛkṣā maṇihemacitrāḥ krīḍāsahāyāstridaśālayānām||25||

mandāravṛkṣāṁśca kuśeśayāṁśca puṣpānatān kokanadāṁśca vṛkṣān|

ākramya māhātmyaguṇairvirājan rājāyate yatra sa pārijātaḥ||26||

kṛṣṭe tapaḥśīlahalairakhinnaistriviṣṭapakṣetratale prasūtāḥ|

evaṁvidhā yatra sadānuvṛttā divaukasāṁ bhogavidhānavṛkṣāḥ||27||

manaḥśilābhairvadanairvihaṁgā yatrākṣibhiḥ sphāṭikasaṁnibhaiśca|

śāvaiśca pakṣairabhilohitāntairmāñjiṣṭhakairardhasitaiśca pādaiḥ||28||

citraiḥ suvarṇacchadanaistathānye vaiḍuryanīlairnayanaiḥ prasannaiḥ|

vihaṁgamāḥ śiñjirikābhidhānā rutairmanaḥśrotraharairbhramanti||29||

raktābhiragreṣu ca vallarībhirmadhyeṣu cāmīkarapiñjarābhiḥ|

vaiḍūryavarṇābhirupāntamadhyeṣvalaṁkṛtā yatra khagāścaranti||30||

rociṣṇavo nāma patatriṇo'nye diptāgnivarṇā jvalitairivāsyaiḥ|

bhramanti dṛṣṭīrvapuṣākṣipantaḥ svanaiḥ śubhairapsaraso harantaḥ||31||

yatreṣṭaceṣṭāḥ satataprahṛṣṭā nirartayo nirjaraso viśokāḥ|

svaiḥ karmabhirhīnaviśiṣṭamadhyāḥ svayaṁprabhāḥ puṇyakṛto ramante||32||

pūrvaṁ tapomūlyaparigraheṇa svargakrayārthaṁ kṛtaniścayānām|

manāṁsi khinnāni tapodhanānāṁ haranti yatrāpsaraso laḍantyaḥ||33||

nityotsavaṁ taṁ ca niśāmya lokaṁ nistandrinidrāratiśokarogam|

nando jarāmṛtyuvaśaṁ sadārtaṁ mene śmaśānapratimaṁ nṛlokam||34||

aindraṁ vanaṁ tacca dadarśa nandaḥ samantato vismayaphulladṛṣṭiḥ|

harṣānvitāścāpsarasaḥ parīyuḥ sagarvamanyonyamavekṣamāṇāḥ||35||

sadā yuvatyo madanaikakāryāḥ sādhāraṇāḥ puṇyakṛtāṁ vihārāḥ|

divyāśca nirdoṣaparigrahāśca tapaḥphalasyāśrayaṇaṁ surāṇām||36||

tāsāṁ jagurdhīramudāttamanyāḥ padmāni kāścillalitaṁ babhañjuḥ|

anyonyaharṣān nanṛtustathānyāścitrāṅgahārāḥ stanabhinnahārāḥ||37||

kāsāṁcidāsāṁ vadanāni rejurvanāntarebhyaścalakuṇḍalāni|

vyāviddhaparṇebhya ivākarebhyaḥ padmāni kāraṇḍavaghaṭṭitāni||38||

tāḥ niḥsṛtāḥ prekṣya vanāntarebhyastaḍitpatākā iva toyadebhyaḥ|

nandasya rāgeṇa tanurvivepe jale cale candramasaḥ prabheva||39||

vapuśca divyaṁ lalitāśca ceṣṭāstataḥ sa tāsāṁ manasā jahāra|

kautūhalāvarjitayā ca dṛṣṭyā saṁśleṣatarṣādiva jātarāgaḥ||40||

sa jātatarṣo'psarasaḥ pipāsustatprāptaye'dhiṣṭhitaviklavārtaḥ|

lolendriyāśvena manorathena jehrīyamāṇo na dhṛtiṁ cakāra||41||

yathā manuṣyo malinaṁ hi vāsaḥ kṣāreṇa bhūyo malinīkaroti|

malakṣayārthaṁ na malodbhavārthaṁ rajastathāsmai munirācakarṣa||42||

doṣāṁśca kāyād bhiṣagujjihīrṣurbhūyo yathā kleśayituṁ yateta|

rāgaṁ tathā tasya munirjighāṁsurbhūyastaraṁ rāgamupānināya||43||

dīpaprabhāṁ hanti yathāndhakāre sahasraraśmeruditasya dīptiḥ|

manuṣyaloke dyutimaṅganānāmantardadhātyapsarasāṁ tathā śrīḥ||44||

mahacca rūpaṁ svaṇu hanti rūpaṁ śabdo mahān hanti ca śabdamalpam|

gurvī rujā hanti rujāṁ ca mṛdvīṁ sarvo mahān heturaṇorvadhāya||45||

muneḥ prabhāvācca śaśāka nandastaddarśanaṁ soḍhumasahyamanyaiḥ|

avītarāgasya hi durbalasya mano dahedapsarasāṁ vapuḥśrīḥ||46||

matvā tato nandamudīrṇarāgaṁ bhāryānurodhādapavṛttarāgam|

rāgeṇa rāgaṁ pratihantukāmo munirvirāgo giramityuvāca||47||

etāḥ striyaḥ paśya divaukasastvaṁ nirīkṣya ca brūhi yathārthatattvam|

etāḥ kathaṁ rūpaguṇairmatāste sa vā jano yatra gataṁ manaste||48||

athāpsaraḥsveva niviṣṭadṛṣṭī rāgāgnināntarhṛdaye pradīptaḥ|

sagadgadaṁ kāmaviṣaktacetāḥ kṛtāñjalirvākyamuvāca nandaḥ||49||

haryaṅganāsau muṣitaikadṛṣṭiryadantare syāttava nātha vadhvāḥ|

tadantare'sau kṛpaṇā vadhūste vapuṣmatīrapsarasaḥ pratītya||50||

āsthā yathā pūrvamabhūnna kācidanyāsu me strīṣu niśāmya bhāryām|

tasyāṁ tataḥsamprati kācidāsthā na me niśāmyaiva hi rūpamāsām||51||

yathā pratapto mṛdunātapena dahyeta kaścin mahatānalena|

rāgeṇa pūrvaṁ mṛdunābhitapto rāgāgninānena tathābhidahye||52||

vāgvāriṇāṁ māṁ pariṣiñca tasmādyāvanna dahye sa ivābjaśatruḥ|

rāgāgniradyaiva hiṁ māṁ didhakṣuḥ kakṣaṁ savṛkṣāgramivotthito'gniḥ||53||

prasīda sīdāmi vimuñca mā mune vasundharādhairya na dhairyamasti me|

asūn vimokṣyāmi vimuktamānasa prayaccha vā vāgamṛtaṁ mumūrṣave||54||

anarthabhogena vighātadṛṣṭinā pramādadaṁṣṭreṇa tamoviṣāgninā|

ahaṁ hi daṣṭo hṛdi manmathāhinā vidhatsva tasmādagadaṁ mahābhiṣak||55||

anena daṣṭo madanāhinā'hinā na kaścidātmanyanavasthitaḥ sthitaḥ|

mumoha bodhyorhyacalātmano mano babhūva dhīmāṁśca sa śantanustanuḥ||56||

sthite viśiṣṭe tvayi saṁśraye śraye yathā na yāmīha vasan diśaṁ diśam|

yathā ca labdhvā vyasanakṣayaṁ kṣayaṁ vrajāmi tanme kuru śaṁsataḥ sataḥ||57||

tato jighāṁsurhṛdi tasya tattamastamonudo naktamivotthitaṁ tamaḥ|

maharṣicandro jagatastamonudastamaḥprahīṇo nijagāda gautamaḥ||58||

dhṛtiṁ pariṣvajya vidhūya vikriyāṁ nigṛhya tāvacchrutacetasī śṛṇu|

imā yadi prārthayase tvamaṅganā vidhatsva śuklārthamihottamaṁ tapaḥ||59||

imā hi śakyā na balānna sevayā na saṁpradānena na rūpavattayā|

imā hriyante khalu dharmacaryayā sacet praharṣaścara dharmamādṛtaḥ||60||

ihādhivāso divi daivataiḥ samaṁ vanāni ramyāṇyajarāśca yoṣitaḥ|

idaṁ phalaṁ svasya śubhasya karmaṇo na dattamanyena na cāpyahetutaḥ||61||

kṣitau manuṣyo dhanurādibhiḥ śramaiḥ striyaḥ kadāciddhi labheta vā na vā|

asaṁśayaṁ yattviha dharmacaryayā bhaveyuretā divi puṇyakarmaṇaḥ||62||

tadapramatto niyame samudyato ramasva yadyapsaraso'bhilipsase|

ahaṁ ca te'tra pratibhūḥ sthire vrate yathā tvamābhiniyataṁ sameṣyasi||63||

ataḥparaṁ paramamiti vyavasthitaḥ parāṁ dhṛtiṁ paramamunau cakāra saḥ|

tato muniḥ pavana ivāmbarāt patan pragṛhya taṁ punaragamanmahītalam||64||

saundarananda mahākāvye "svarga-darśana" nāma daśama sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

ekādaśaḥ sargaḥ

ekādaśaḥ sargaḥ

svarga kī hīnatā

tatastā yoṣito dṛṣṭvā nando nandanacāriṇīḥ|

babandha niyamastambhe durdamaṁ capalaṁ manaḥ||1||

so'niṣṭanaiṣkramyaraso mlānatāmarasopamaḥ|

cacāra viraso dharmaṁ niveśyāpsaraso hṛdi||2||

tathā lolendriyo bhūtvā dayitendriyagocaraḥ|

indriyārthavaśādeva babhūva niyatendriyaḥ||3||

kāmacaryāsu kuśalo bhikṣucaryāsu viklavaḥ|

paramācāryaviṣṭabdho brahmacaryeṁ cacāra saḥ||4||

saṁvṛtena ca śāntena tīvreṇa madanena ca|

jalāgneriva saṁsargācchaśāma ca śuśoṣa ca||5||

svabhāvadarśanīyo'pi vairūpyamagamat param|

cintayāpsarasāṁ caiva niyamenāyatena ca||6||

prastāveṣvapi bhāryāyāṁ priyabhāryastathāpi saḥ|

vītarāga ivātasthau na jaharṣa na cukṣubhe||7||

taṁ vyavasthitamājñāya bhāryārāgāt parāṅmukham|

abhigamyābravīnnandamānandaḥ praṇayādidam||8||

aho sadṛśamārabdhaṁ śrutamasyābhijanasya ca|

nigṛhītendriyaḥ svastho niyame yadi saṁsthitaḥ||9||

abhiṣvaktasya kāmeṣu rāgiṇo viṣayātmanaḥ|

yadiyaṁ saṁvidutpannā neyamalpena hetunā||10||

vyādhiralpena yatnena mṛduḥ pratinivāryate|

prabalaḥ prabalaireva yatnairnaśyati vā na vā||11||

durharo mānaso vyādhirbalavāṁśca tavābhavat|

vinivṛtto yadi [ca] te sarvathā dhṛtimānasi||12||

duṣkaraṁ sādhvanāryeṇa māninā caiva mārdavam|

atisargaśca lubdhena brahmacaryaṁ ca rāgiṇā||13||

ekastu mama saṁdehastavāsyāṁ niyame dhṛtau|

atrānunayamicchāmi vaktavyaṁ yadi manyase||14||

ārjavābhihitaṁ vākyaṁ na ca mantavyamanyathā|

rūkṣamapyāśaye śuddhe rukṣato naiti sajjanaḥ||15||

apriyaṁ hi hitaṁ snigdhamasnigdhamahitaṁ priyam|

durlabhaṁ tu priyahitaṁ svādu pathyamivauṣadham||16||

viśvāsaścārthacaryā ca sāmānyaṁ sukhaduḥkhayoḥ|

marṣaṇaṁ praṇayaścaiva mitravṛttiriyaṁ satām||17||

tadidaṁ tvāṁ vivakṣāmi praṇayānna jighāṁsayā|

tvacchreyo hi vivakṣā me yato nārhāmyupekṣitum||18||

apsarobhṛtako dharmaṁ carasītyabhidhīyase|

kimidaṁ bhūtamāhosvit parihāso'yamīdṛśaḥ||19||

yadi tāvadidaṁ satyaṁ vakṣyāmyatra yadauṣadham|

auddhatyamatha vaktṛṇāmabhidhāsyāmi tadrajaḥ||20||

ślakṣṇapūrvamatho tena hṛdi so'bhihatastadā|

dhyātvā dīrghaṁ niśaśvāsa kiñciccāvāṅmukho'bhavat||21||

tatastasyeṅgitaṁ jñātvā manaḥsaṁkalpasūcakam|

babhāṣe vākyamānando madhurodarkamapriyam||22||

ākāreṇāvagacchāmi tava dharmaprayojanam|

yajjñātvā tvayi jātaṁ me hāsyaṁ kāruṇyameva ca||23||

yathāsanārthaṁ skandhena kaścid gurvīṁ śilāṁ vahet|

tadvattvamapi kāmārthaṁ niyamaṁ voḍhumudyataḥ||24||

titāḍayiṣayā dṛpto yathā meṣo'parsati|

tadvadabrahmacaryāya brahmacaryamidaṁ tava||25||

cikrīṣanti yathā paṇyaṁ vaṇijo lābhalipsayā|

dharmacaryā tava tathā paṇyabhūtā na śāntaye||26||

yathā phalaviśeṣārtha bījaṁ vapati kārṣakaḥ|

tadvad viṣayakārpaṇyād viṣayāṁstyaktavānasi||27||

ākāṅkṣecca yathā rogaṁ pratīkārasukhepsayā|

duḥkhamanvicchati bhavāṁstathā viṣayatṛṣṇayā||28||

yathā paśyati madhveva na prapātamavekṣate|

paśyasyapsarasastadvad bhraṁśamante na paśyasi||29||

hṛdi kāmāgninā dīpte kāyena vahato vratam|

kimidaṁ brahmacaryaṁ te manasābrahmacāriṇaḥ||30||

saṁsāre vartamānena yadā cāpsarasastvayā|

prāptāstyaktāśca śataśastābhyaḥ kimiti te spṛhā||31||

tṛptirnāstīndhanairagnernāmbhasā lavaṇāmbhasaḥ|

nāpi kāmaiḥ satṛṣṇasya tasmāt kāmā na tṛṣtaye||32||

atṛptau sa kutaḥ śāntiraśāntau ca kutaḥ sukham|

asukhe ca kutaḥ prītiraprītau ca kuto ratiḥ||33||

riraṁsā yadi te tasmādadhyātme dhīyatāṁ manaḥ|

praśāntā cānavadyā ca nāstyadhyātmasamā ratiḥ||34||

na tatra kāryaṁ tūryaiste na strībhirna vibhūṣaṇaiḥ|

ekastvaṁ [yatra]tatrasthastayā ratyābhiraṁsyase||35||

mānasaṁ balavad duḥkhaṁ tarṣe tiṣṭhati tiṣṭhati|

taṁ tarṣaṁ chindhi duḥkhaṁ hi tṛṣṇā cāsti ca nāsti ca||36||

saṁpattau vā vipattau vā divā vā naktameva vā|

kāmeṣu hi satṛṣṇasya na śāntirupapadyate||37||

kāmānāṁ prārthanā duḥkhā prāptau tṛptirna vidyate|

viyogānniyataḥ śoko viyogaśca dhruvo divi||38||

kṛtvāpi duṣkaraṁ karma svarge labdhvāpi durlabham|

nṛlokaṁ punarevaiti pravāsāt svagṛhaṁ yathā||39||

yadā bhraṣṭasya kuśalaṁ śiṣṭaṁ kiṁcinna vidyate|

tiryakṣu pitṛloke vā narake copapadyate||40||

tasya bhuktavataḥ svarge viṣayānuttamānapi|

bhraṣṭasyārtasya duḥkhena kimāsvādaḥ karoti saḥ||41||

śyenāya prāṇivātsalyāt svamāṁsānyapi dattavān|

śiviḥ svargāt paribhraṣṭastādṛk kṛtvāpi duṣkaram||42||

śakrasyārdhāsanaṁ gatvā pūrvapārthiva eṁva yaḥ|

sa devatvaṁ gataḥ kāle māndhātādhaḥ punaryayau||43||

rājyaṁ kṛtvāpi devānāṁ papāta nahuṣo bhuvi|

prāptaḥ kila bhujaṁgatvaṁ nādyāpi parimucyate||44||

tathaivelivilo rājā rājavṛttena saṁskṛtaḥ|

svargaṁ gatvā punarbhraṣṭaḥ kūrmībhūtaḥ kilārṇave||45||

bhūridyumno yayātiśca te cānye ca nṛparṣabhāḥ|

karmabhirdyāmabhikrīya tatkṣayāt punaratyajan||46||

asurāḥ pūrvadevāstu surairapahṛtaśriyaḥ|

śriyaṁ samanuśocantaḥ pātālaṁ śaraṇaṁ yayuḥ||47||

kiṁ ca rājarṣibhistāvadasurairvā surādibhiḥ|

mahendrāḥ śataśaḥ peturmāhātmyamapi na sthiram||48||

saṁsadaṁ śobhāyitvaindrīmupendraścendravikramaḥ|

kṣīṇakarmā papātorvīṁ madhyādapsarasāṁ rasan||49||

hā caitraratha hā vāpi hā mandākini hā priye|

ityārtā vilapanto'pi gāṁ patanti divaukasaḥ||50||

tīvraṁ hyutpadyate duḥkhamiha tāvanmumūrṣatām|

kiṁ punaḥ patatāṁ svargādevānte sukhasevinām||51||

rajo gṛṇhanti vāsāṁsi mlāyanti paramāḥ srajaḥ|

gātrebhyo jāyate svedo ratirbhavati nāsane||52||

etānyādau nimittāni cyutau svargād divaukasām|

aniṣṭānīva martyānāmariṣṭāni mumūrṣatām||53||

sukhamutpadyate yacca divi kāmānupāśnatām|

yacca duḥkhaṁ nipatatāṁ duḥkhameva viśiṣyate||54||

tasmādasvantamatrāṇamaviśvāsyamatarpakam|

vijñāya kṣayiṇaṁ svargamapavarge matiṁ kuru||55||

aśarīraṁ bhavāgraṁ hi gatvāpi munirudrakaḥ|

karmaṇo'nte cyutastasmāt tiryagyoniṁ prapatsyate||56||

maitrayā saptavārṣikyā brahmalokamito gataḥ|

sunetraḥ punarāvṛtto garbhavāsamupeyivān||57||

yadā caiśvaryavanto'pi kṣayiṇaḥ svargavāsinaḥ|

ko nāma svargavāsaya kṣeṣṇave spṛhayed budhaḥ||58||

sūtreṇa baddho hi yathā vihaṁgo vyāvartate dūragato'pi bhūyaḥ|

ajñānasūtreṇa tathāvabaddho gato'pi dūraṁ punareti lokaḥ||59||

kṛtvā kālavilakṣaṇaṁ pratibhuvā mukto yathā bandhanād

bhuktvā veśmasukhānyatītya samayaṁ bhūyo viśed vandhanaṁ|

tadvad dyāṁ pratibhūvadātmaniyamairdhyānādibhiḥ prāptavān

kāle karmasu teṣu bhuktaviṣayeṣvākṛṣate gāṁ punaḥ||60||

antarjālagatāḥ pramattamanaso mīnāstaḍāge yathā

jānanti vyasanaṁ na rodhajanitaṁ svasthāścarantyambhasi|

antarlokagatāḥ kṛtārthamatayastadvaddivi dhyāyino

manyante śivamacyutaṁ dhruvamiti svaṁ sthānamāvartakam||61||

tajjanmavyādhimṛtyuvyasanaparigataṁ matvā jagadidaṁ

saṁsāre bhrāmyamāṇaṁ divi nṛṣu narake tiryak-pitṛṣu ca|

yattrāṇaṁ nirbhayaṁ yacchivamamarajaraṁ niḥśokamamṛtaṁ

taddhetorbrahmacaryaṁ cara jahi hi calaṁ svargaṁ prati rucim||62||

saundarananda mahākāvye "svarga kī hīnatā" nāma ekādaśa sarga samāpta||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

dvādaśaḥ sargaḥ

dvādaśaḥ sargaḥ

viveka

apsarobhṛtako dharmaṁ carasītyatha coditaḥ|

ānandena tadā nandaḥ paraṁ vrīḍamupāgamat||1||

tasya vrīḍena mahatā pramodo hṛdi nābhavat|

aprāmodyena vimukhaṁ nāvatasthe vrate manaḥ||2||

kāmarāgapradhāno'pi parihāsasamo'pi san|

paripākagate hetau na sa tanmamṛṣe vacaḥ||3||

aparīkṣakabhāvācca pūrvaṁ matvā divaṁ dhruvam|

tasmāt kṣeṣṇuṁ pariśrutya bhṛśaṁ saṁvegameyivān||4||

tasya svargānnivavṛte saṁkalpāśvo manorathaḥ|

mahāratha ivonmārgādapramattasya sāratheḥ||5||

svargatarṣānnivṛttaśca sadyaḥ svastha ivābhavat|

mṛṣṭādapathyād virato jijīviṣurivāturaḥ||6||

visasmāra priyāṁ bhāryāmapsarodarśanād yathā|

tathānityatayodvignastatyājāpsaraso'pi saḥ||7||

mahatāmapi bhūtānāmāvṛttiriti cintayan|

saṁvegācca sarāgo'pi vītarāga ivābhavat||8||

babhūva sa hi saṁvegaḥ śreyasastasya vṛddhaye|

dhāturedhirivākhyāte paṭhito'kṣaracintakaiḥ||9||

na tu kāmānmanastasya kenacijjagṛhe dhṛtiḥ|

triṣu kāleṣu sarveṣu nipāto'stiriva smṛtaḥ||10||

khelagāmī mahābāhurgajendra iva nirmadaḥ|

so'bhyagacchad guruṁ kāle vivakṣurbhāvamātmanaḥ||11||

praṇamya ca gurau murdhnā bāṣpavyākulalocanaḥ|

kṛtvāñjalimuvācedaṁ hriyā kiṁcidavāṅmukhaḥ||12||

apsaraḥ prāptaye yanme bhagavan pratibhūrasi|

nāpsarobhirmamārtho'sti pratibhūtvaṁ tyajāmyaham||13||

śrutvā hyāvartakaṁ svargaṁ saṁsārastha ca citratām|

na martyeṣu na deveṣu pravṛttirmama rocate||14||

yadi prāpya divaṁ yatnānniyamena damena ca|

avitṛptāḥ patantyante svargāya tyāgine namaḥ||15||

ataśca nikhilaṁ lokaṁ viditvā sacarācaram|

sarvaduḥkhakṣayakare tvaddharme parame rame||16||

tasmād vyāsasamāsābhyāṁ tanme vyākhyātumarhasi|

yacchrutvā śṛṇvatāṁ śreṣṭha paramaṁ prāpnuyāṁ padam||17||

tatastasyāśayaṁ jñātvā vipakṣāṇindriyāṇi ca|

śreyaścaivāmukhībhūtaṁ nijagāda tathāgataḥ||18||

aho pratyavamarśo'yaṁ śreyasaste purojavaḥ|

araṇyāṁ mathyamānāyāmagnerdhūma ivotthitaḥ||19||

ciramunmārgavihṛto lolairindriyavājibhiḥ|

avatīrṇo'si panthānaṁ diṣṭyā dṛṣṭyavimūḍhayā||20||

adya te saphalaṁ janma lābho'dya sumahāṁstava|

yasya kāmarasajñasya naiṣkramyāyotsukaṁ manaḥ||21||

loke'sminnālayārāme nivṛttau durlabhā ratiḥ|

vyathante hyapunarbhāvāt prapātādiva bāliśāḥ||22||

duḥkhaṁ na syāt sukhaṁ me syāditi prayatate janaḥ|

atyantaduḥkhoparamaṁ sukhaṁ tacca na budhyate||23||

aribhūteṣvanityeṣu satataṁ duḥkhahetuṣu|

kāmādiṣu jagat saktaṁ na vetti sukhamavyayam||24||

sarvaduḥkhāpahaṁ tattu hastasthamamṛtaṁ tava|

viṣaṁ pītvā yadagadaṁ samaye pātumicchasi||25||

anarhasaṁsārabhayaṁ mānārhaṁ te cikīrṣitam|

rāgāgnistādṛśo yasya dharmonmukha parāṅmukhaḥ||26||

rāgoddāmena manasā sarvathā duṣkarā dhṛtiḥ|

sadoṣaṁ salilaṁ dṛṣṭvā pathineva pipāsunā||27||

īdṛśī nāma buddhiste viruddhā rajasābhavat|

rajasā caṇḍavātena vivasvata iva prabhā||28||

sā jighāṁsustamo hārdaṁ yā saṁprati vijṛmbhate|

tamo naiśaṁ prabhā saurī vinirgīrṇeva meruṇā||29||

yuktarūpamidaṁ caiva śuddhasattvasya cetasaḥ|

yatte syānnaiṣṭhike sūkṣme śreyasi śraddadhānatā||30||

dharmacchandamimaṁ tasmādvivardhayitumarhasi|

sarvadharmā hi dharmajña niyamācchandahetavaḥ||31||

satyāṁ gamanabuddhau hi gamanāya pravartate|

śayyābuddhau ca śayanaṁ sthānabuddhau tathā sthitiḥ||32||

antarbhūmigataṁ hyambhaḥ śraddadhāti naro yadā|

arthiṁtve sati yatnena tadā khanati gāmimām||33||

nārthī yadyagninā vā syācchraddadhyāttaṁ na vāraṇau|

mathnīyānnāraṇiṁ kaścittabhaāve sati mathyate||34||

sasyotpattiṁ yadi na vā śraddadhyāt kārṣakaḥ kṣitau|

arthī sasyena vā na syād bījāni na vaped bhuvi||35||

ataśca hasta ityuktā mayā śraddhā viśeṣataḥ|

yasmād gṛṇhāti saddharmaṁ dāyaṁ hasta yato yathāḥ||36||

prādhānyādindriyamiti sthiratvād balamityataḥ|

guṇadāridrayaśamanād dhanamityabhivarṇitā||37||

rakṣaṇārthena dharmasya tatheṣīketyudāhṛtā|

loke'smin durlabhatvācca ratnamityabhibhāṣitā||38||

punaśca bījamityuktā nimittaṁ śreyaso yadā|

pāvanārthena pāpasya nadītyabhihitā punaḥ||39||

yasmāddharmasya cotpattau śraddhā kāraṇamuttamam|

mayoktā kāryatastasmāttatra tatra tathā tathā||40||

śraddhāṅkuramimaṁ tasmāt saṁvardhayitumarhasi|

tadvṛddhau vardhate dharmo mūlavṛddhau yathā drumaḥ||41||

vyākulaṁ darśanaṁ yasya durbalo yasya niścayaḥ|

tasya pāriplavā śraddhā na hiṁ kṛtyāya vartate||42||

yāvattattvaṁ na bhavati hi dṛṣṭaṁ śrutaṁ vā

tāvacchraddhā na bhavati balasthā sthirā vā|

dṛṣṭe tattve niyamaparibhūtendriyasya

śraddhāvṛkṣo bhavati saphalaścāśrayaśca||43||

saundarananda mahākāvya meṁ "viveka" nāmaka dvādaśa sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

trayodaśaḥ sargaḥ

trayodaśaḥ sargaḥ

śīla evaṁ indriya-saṁyama

atha saṁrādhito nandaḥ śraddhāṁ prati maharṣiṇā|

pariṣikto'mṛteneva yuyuje parayā mudā||1||

kṛtārthamiva taṁ mene saṁbuddhaḥ śraddhayā tayā|

mene prāptamiva śreyaḥ sa ca buddhena saṁskṛtaḥ||2||

ślakṣṇena vacasā kāṁścit kāṁścit paruṣayā girā|

kāṁścidābhyāmupāyābhyāṁ sa vininye vināyakaḥ||3||

pāṁsubhyaḥ kāñcanaṁ jātaṁ viśuddhaṁ nirmalaṁ śuci|

sthitaṁ pāṁsuṣvapi yathā pāṁsudoṣairna lipyate||4||

padmaparṇaṁ yathā caiva jale jātaṁ jale sthitam|

upariṣṭādadhastādvā na jalenopalipyate||5||

tadvalloke munirjāto lokasyānugrahaṁ caran|

kṛtitvānnirmalatvācca lokadharmairna lipyate||6||

śleṣaṁ tyāgaṁ priyaṁ rūkṣaṁ kathāṁ ca dhyānameva ca|

mantukāle cikitsārthaṁ cakre nātmānuvṛttaye||7||

ataśca sandadhe kāyaṁ mahākaruṇayā tayā|

mocayeyaṁ kathaṁ duḥkhāt sattvānītyanukampakaḥ||8||

atha saṁharṣaṇānnandaṁ viditvā bhājanīkṛtam|

abravīd bruvatāṁ śreṣṭhaḥ kramajñaḥ śreyasāṁ kramam||9||

ataḥ prabhṛti bhūyastvaṁ średdhendriyapuraḥsaraḥ|

amṛtasyāptaye saumya vṛttaṁ rakṣitumarhasi||10||

prayogaḥ kāyavacasoḥ śuddho bhavati te yathā|

uttāno vivṛto gupto'navacchidrastathā kuru||11||

uttāno bhāvakaraṇād vivṛtaścāpyagūhanāt|

gupto rakṣaṇatātparyādacchidraścānavadyataḥ||12||

śarīravacasoḥ śuddhau saptāṁge cāpi karmaṇi|

ājīvasamudācāraṁ śaucāt saṁskartumarhasi||13||

doṣāṇāṁ kuhanādīnāṁ pañcānāmaniṣevaṇāt|

tyāgācca jyotiṣādīnāṁ caturṇāṁ vṛttighātinām||14||

prāṇidhānyadhanādīnāṁ varjyānāmapratigrahāt|

bhaikṣāṅgānāṁ nisṛṣṭānāṁ niyatānāṁ pratigrahāt||15||

parituṣṭaḥ śucirmañjuścaukṣayā jīvasaṁpadā|

kuryā duḥkhapratīkāraṁ yāvadeva vimuktaye||16||

karmaṇo hi yathādṛṣṭāt kāyavākprabhavādapi|

ājīvaḥ pṛthagevokto duḥśodhatvādayaṁ mayā||17||

gṛhasthena hi duḥśodhā dṛṣṭirvividhadṛṣṭinā|

ājīvo bhikṣuṇā caiva pareṣvāyattavṛttinā||18||

etāvacchīlamityuktamācāro'yaṁ samāsataḥ|

asya nāśena naiva syāt pravrajyā na gṛhasthatā||19||

tasmāccāritrasampanno brahmacaryamidaṁ cara|

aṇumātreṣvadyeṣu bhayadarśī dṛḍhavrataḥ||20||

śīlamāsthāya vartante sarvā hi śreyasi kriyāḥ|

sthānādyānīva kāryāṇi pratiṣṭhāya vasundharām||21||

mokṣasyopaniṣat saumya vairāgyamiti gṛhyatām|

vairāgyasyāpi saṁvedaḥ saṁvido jñānadarśanam||22||

jñānasyopaniṣaccaiva samādhirupadhāryatām|

samādherapyupaniṣat sukhaṁ śārīramānasam||23||

praśrabdhiḥ kāyamanasaḥ sukhasyopaniṣat parā|

praśrabdherapyupaniṣat prītirapyavagamyatām||24||

tathā prīterupaniṣat prāmodyaṁ paramaṁ matam|

prāmodyasyāpyahṛllekhaḥ kukṛteṣvakṛteṣu vā||25||

ahṛllekhasya manasaḥ śīlaṁ tūpaniṣacchuci|

ataḥ śīlaṁ nayatyagryamiti śīlaṁ viśodhaya||26||

śīlanācchīlamityuktaṁ śīlanaṁ sevanādapi|

sevanaṁ tannideśācca nideśaśca tadāśrayāt||27||

śīlaṁ hi śaraṇaṁ saubhya kāntāra iva daiśikaḥ|

pitraṁ bandhuśca rakṣā ca dhanaṁ ca balameva ca||28||

yataḥ śīlamataḥ saumya śīlaṁ saṁskartumarhasi|

etatsthānamathānye [nanyaṁ] ca mokṣārambheṣu yoginām||29||

tataḥ smṛtimadhiṣṭhāya capalāni svabhāvataḥ|

indriyāṇīndriyārthebhyo nivārayitumarhasi||30||

bhetavyaṁ na tathā śatrornāgnernāherna cāśaneḥ|

indriyebhyo yathā svebhyastairajasraṁ hi hanyate||31||

dviṣadbhiḥ śatrubhiḥ kaścit kadācit pīḍyate na vā|

indriyairbādhyate sarvaḥ sarvatra ca sadaiva ca||32||

na ca prayāti narakaṁ śatruprabhṛtibhirhataḥ|

kṛṣyate tatra nighnastu capalairindriyairhataḥ||33||

hanyamānasya tairduḥkhaṁ hārdaṁ bhavati vā na vā|

indriyairbādhyamānasya hārdaṁ śārīrameva ca||34||

saṁkalpaviṣadigdhā hi pañcendriyamayāḥ śarāḥ|

cintāpuṅkhā ratiphalā viṣayākāśagocarāḥ||35||

manuṣyahariṇān ghnanti kāmavyādheritā hṛdi|

vihanyante yadi na te tataḥ patanti taiḥ kṣatāḥ||36||

niyamājirasaṁsthena dhairyakārmukadhāriṇā|

nipatanto nivāryāste mahatā smṛtivarmaṇā||37||

indriyāṇāmupaśamādarīṇāṁ nigrahādiva|

sukhaṁ svapiti vāste vā yatra tatra gatoddhavaḥ||38||

teṣāṁ hi satataṁ loke viṣayānabhikāṅkṣatām|

saṁvinnaivāsti kārpaṇyācchunāmāśāvatāmiva||39||

viṣayairindriyagrāmo na tṛptimadhigacchati|

ajasraṁ pūryamāṇo'pi samudraḥ salilairiva||40||

avaśyaṁ gocare sve sve vartitavyamihendriyaiḥ|

nimittaṁ tatra na grāhyamanuvyañjanameva ca||41||

ālokya cakṣuṣā rūpaṁ dhātumātre vyavasthitaḥ|

strī veti puruṣo veti na kalpayitumarhasi||42||

sacet strīpuruṣagrāhaḥ kvacid vidyeta kaścan|

śubhataḥ keśadantādīnnānuprasthātumarhasi||43||

nāpaneyaṁ tataḥ kiṁcit prakṣepyaṁ nāpi kiñcana|

draṣṭavyaṁ bhūtato bhūtaṁ yādṛśaṁ ca yathā ca yat||44||

evaṁ te paśyatastattvaṁ śaśvadindriyagocaram|

bhaviṣyati padasthānaṁ nābhidhyādaurmanasyayoḥ||45||

abhidhyā priyarūpeṇa hanti kāmātmakaṁ jagat|

arirmitramukheneva priyavākkaluṣāśayaḥ||46||

daurmanasyābhidhānastu pratigho viṣayāśritaḥ|

mohādyenānuvṛtena paratreha ca hanyate||47||

anurodhavirodhābhyāṁ śitoṣṇābhyāmivārditaḥ|

śarma nāpnoti na śreyaścalendriyamato jagat||48||

nendriyaṁ viṣaye tāvat pravṛttamapi sajjate|

yāvanna manasastatra parikalpaḥ pravartate||49||

indhane sati vāyau ca yathā jvalati pāvakaḥ|

viṣayāt parikalpācca kleśāgnirjāyate tathā||50||

abhūtaparikalpena viṣayasya hi vadhyate|

tameva viṣayaṁ paśyan bhūtataḥ parimucyate||51||

dṛṣṭvaikaṁ rūpamanyo hi rajyate'nyaḥ praduṣyati|

kaścid bhavati madhyasthastatraivānyo ghṛṇāyate||52||

ato na viṣayo heturbandhāya na vimuktaye|

parikalpaviśeṣeṇa saṁgo bhavati vā na vā||53||

kāryaḥ paramayatnena tasmādindriyasaṁvaraḥ|

indriyāṇi hyagutpāni duḥkhāya ca bhavāya ca||54||

kāmabhogabhogavadbhirātmadṛṣṭidṛṣṭibhiḥ pramādanaikamūrddhabhiḥ praharṣalolajivhakaiḥ|

indriyoragairmanobilaśrayaiḥ spṛhāviṣaiḥ śamāgadādṛte na dṛṣṭamasti yaccikitset||55||

tasmādeṣāmakuśalakarāṇāmarīṇāṁ cakṣurghrāṇaśravaṇarasanasparśanānām|

sarvāvasthaṁ bhava viniyamādapramatto māsminnarthe kṣaṇamapi kṛthāstvaṁ pramādam||56||

saundarananda mahākāvye "śīla evaṁ indriya-saṁyama" nāma trayodaśa sarga samāpta|

trayodaśaḥ sargaḥ

śīla evaṁ indriya-saṁyama

atha saṁrādhito nandaḥ śraddhāṁ prati maharṣiṇā|

pariṣikto'mṛteneva yuyuje parayā mudā||1||

kṛtārthamiva taṁ mene saṁbuddhaḥ śraddhayā tayā|

mene prāptamiva śreyaḥ sa ca buddhena saṁskṛtaḥ||2||

ślakṣṇena vacasā kāṁścit kāṁścit paruṣayā girā|

kāṁścidābhyāmupāyābhyāṁ sa vininye vināyakaḥ||3||

pāṁsubhyaḥ kāñcanaṁ jātaṁ viśuddhaṁ nirmalaṁ śuci|

sthitaṁ pāṁsuṣvapi yathā pāṁsudoṣairna lipyate||4||

padmaparṇaṁ yathā caiva jale jātaṁ jale sthitam|

upariṣṭādadhastādvā na jalenopalipyate||5||

tadvalloke munirjāto lokasyānugrahaṁ caran|

kṛtitvānnirmalatvācca lokadharmairna lipyate||6||

śleṣaṁ tyāgaṁ priyaṁ rūkṣaṁ kathāṁ ca dhyānameva ca|

mantukāle cikitsārthaṁ cakre nātmānuvṛttaye||7||

ataśca sandadhe kāyaṁ mahākaruṇayā tayā|

mocayeyaṁ kathaṁ duḥkhāt sattvānītyanukampakaḥ||8||

atha saṁharṣaṇānnandaṁ viditvā bhājanīkṛtam|

abravīd bruvatāṁ śreṣṭhaḥ kramajñaḥ śreyasāṁ kramam||9||

ataḥ prabhṛti bhūyastvaṁ średdhendriyapuraḥsaraḥ|

amṛtasyāptaye saumya vṛttaṁ rakṣitumarhasi||10||

prayogaḥ kāyavacasoḥ śuddho bhavati te yathā|

uttāno vivṛto gupto'navacchidrastathā kuru||11||

uttāno bhāvakaraṇād vivṛtaścāpyagūhanāt|

gupto rakṣaṇatātparyādacchidraścānavadyataḥ||12||

śarīravacasoḥ śuddhau saptāṁge cāpi karmaṇi|

ājīvasamudācāraṁ śaucāt saṁskartumarhasi||13||

doṣāṇāṁ kuhanādīnāṁ pañcānāmaniṣevaṇāt|

tyāgācca jyotiṣādīnāṁ caturṇāṁ vṛttighātinām||14||

prāṇidhānyadhanādīnāṁ varjyānāmapratigrahāt|

bhaikṣāṅgānāṁ nisṛṣṭānāṁ niyatānāṁ pratigrahāt||15||

parituṣṭaḥ śucirmañjuścaukṣayā jīvasaṁpadā|

kuryā duḥkhapratīkāraṁ yāvadeva vimuktaye||16||

karmaṇo hi yathādṛṣṭāt kāyavākprabhavādapi|

ājīvaḥ pṛthagevokto duḥśodhatvādayaṁ mayā||17||

gṛhasthena hi duḥśodhā dṛṣṭirvividhadṛṣṭinā|

ājīvo bhikṣuṇā caiva pareṣvāyattavṛttinā||18||

etāvacchīlamityuktamācāro'yaṁ samāsataḥ|

asya nāśena naiva syāt pravrajyā na gṛhasthatā||19||

tasmāccāritrasampanno brahmacaryamidaṁ cara|

aṇumātreṣvadyeṣu bhayadarśī dṛḍhavrataḥ||20||

śīlamāsthāya vartante sarvā hi śreyasi kriyāḥ|

sthānādyānīva kāryāṇi pratiṣṭhāya vasundharām||21||

mokṣasyopaniṣat saumya vairāgyamiti gṛhyatām|

vairāgyasyāpi saṁvedaḥ saṁvido jñānadarśanam||22||

jñānasyopaniṣaccaiva samādhirupadhāryatām|

samādherapyupaniṣat sukhaṁ śārīramānasam||23||

praśrabdhiḥ kāyamanasaḥ sukhasyopaniṣat parā|

praśrabdherapyupaniṣat prītirapyavagamyatām||24||

tathā prīterupaniṣat prāmodyaṁ paramaṁ matam|

prāmodyasyāpyahṛllekhaḥ kukṛteṣvakṛteṣu vā||25||

ahṛllekhasya manasaḥ śīlaṁ tūpaniṣacchuci|

ataḥ śīlaṁ nayatyagryamiti śīlaṁ viśodhaya||26||

śīlanācchīlamityuktaṁ śīlanaṁ sevanādapi|

sevanaṁ tannideśācca nideśaśca tadāśrayāt||27||

śīlaṁ hi śaraṇaṁ saubhya kāntāra iva daiśikaḥ|

pitraṁ bandhuśca rakṣā ca dhanaṁ ca balameva ca||28||

yataḥ śīlamataḥ saumya śīlaṁ saṁskartumarhasi|

etatsthānamathānye [nanyaṁ] ca mokṣārambheṣu yoginām||29||

tataḥ smṛtimadhiṣṭhāya capalāni svabhāvataḥ|

indriyāṇīndriyārthebhyo nivārayitumarhasi||30||

bhetavyaṁ na tathā śatrornāgnernāherna cāśaneḥ|

indriyebhyo yathā svebhyastairajasraṁ hi hanyate||31||

dviṣadbhiḥ śatrubhiḥ kaścit kadācit pīḍyate na vā|

indriyairbādhyate sarvaḥ sarvatra ca sadaiva ca||32||

na ca prayāti narakaṁ śatruprabhṛtibhirhataḥ|

kṛṣyate tatra nighnastu capalairindriyairhataḥ||33||

hanyamānasya tairduḥkhaṁ hārdaṁ bhavati vā na vā|

indriyairbādhyamānasya hārdaṁ śārīrameva ca||34||

saṁkalpaviṣadigdhā hi pañcendriyamayāḥ śarāḥ|

cintāpuṅkhā ratiphalā viṣayākāśagocarāḥ||35||

manuṣyahariṇān ghnanti kāmavyādheritā hṛdi|

vihanyante yadi na te tataḥ patanti taiḥ kṣatāḥ||36||

niyamājirasaṁsthena dhairyakārmukadhāriṇā|

nipatanto nivāryāste mahatā smṛtivarmaṇā||37||

indriyāṇāmupaśamādarīṇāṁ nigrahādiva|

sukhaṁ svapiti vāste vā yatra tatra gatoddhavaḥ||38||

teṣāṁ hi satataṁ loke viṣayānabhikāṅkṣatām|

saṁvinnaivāsti kārpaṇyācchunāmāśāvatāmiva||39||

viṣayairindriyagrāmo na tṛptimadhigacchati|

ajasraṁ pūryamāṇo'pi samudraḥ salilairiva||40||

avaśyaṁ gocare sve sve vartitavyamihendriyaiḥ|

nimittaṁ tatra na grāhyamanuvyañjanameva ca||41||

ālokya cakṣuṣā rūpaṁ dhātumātre vyavasthitaḥ|

strī veti puruṣo veti na kalpayitumarhasi||42||

sacet strīpuruṣagrāhaḥ kvacid vidyeta kaścan|

śubhataḥ keśadantādīnnānuprasthātumarhasi||43||

nāpaneyaṁ tataḥ kiṁcit prakṣepyaṁ nāpi kiñcana|

draṣṭavyaṁ bhūtato bhūtaṁ yādṛśaṁ ca yathā ca yat||44||

evaṁ te paśyatastattvaṁ śaśvadindriyagocaram|

bhaviṣyati padasthānaṁ nābhidhyādaurmanasyayoḥ||45||

abhidhyā priyarūpeṇa hanti kāmātmakaṁ jagat|

arirmitramukheneva priyavākkaluṣāśayaḥ||46||

daurmanasyābhidhānastu pratigho viṣayāśritaḥ|

mohādyenānuvṛtena paratreha ca hanyate||47||

anurodhavirodhābhyāṁ śitoṣṇābhyāmivārditaḥ|

śarma nāpnoti na śreyaścalendriyamato jagat||48||

nendriyaṁ viṣaye tāvat pravṛttamapi sajjate|

yāvanna manasastatra parikalpaḥ pravartate||49||

indhane sati vāyau ca yathā jvalati pāvakaḥ|

viṣayāt parikalpācca kleśāgnirjāyate tathā||50||

abhūtaparikalpena viṣayasya hi vadhyate|

tameva viṣayaṁ paśyan bhūtataḥ parimucyate||51||

dṛṣṭvaikaṁ rūpamanyo hi rajyate'nyaḥ praduṣyati|

kaścid bhavati madhyasthastatraivānyo ghṛṇāyate||52||

ato na viṣayo heturbandhāya na vimuktaye|

parikalpaviśeṣeṇa saṁgo bhavati vā na vā||53||

kāryaḥ paramayatnena tasmādindriyasaṁvaraḥ|

indriyāṇi hyagutpāni duḥkhāya ca bhavāya ca||54||

kāmabhogabhogavadbhirātmadṛṣṭidṛṣṭibhiḥ pramādanaikamūrddhabhiḥ praharṣalolajivhakaiḥ|

indriyoragairmanobilaśrayaiḥ spṛhāviṣaiḥ śamāgadādṛte na dṛṣṭamasti yaccikitset||55||

tasmādeṣāmakuśalakarāṇāmarīṇāṁ cakṣurghrāṇaśravaṇarasanasparśanānām|

sarvāvasthaṁ bhava viniyamādapramatto māsminnarthe kṣaṇamapi kṛthāstvaṁ pramādam||56||

saundarananda mahākāvye "śīla evaṁ indriya-saṁyama" nāma trayodaśa sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

caturdaśaḥ sargaḥ

caturdaśaḥ sargaḥ

ādi-prasthāna

atha smṛtikavāṭena pidhāyendriyasaṁvaram|

bhojane bhava mātrājño dhyānāyānāmayāya ca||1||

prāṇāpānau nigṛṇhāti glāninidre prayacchati|

kṛto hyatyarthamāhāro vihanti ca parākramam||2||

yathā cātyarthamāhāraḥ kṛto'narthāya kalpate|

upayuktastathātyalpo na sāmarthyāya kalpate||3||

ācayaṁ dyutimutsāhaṁ prayogaṁ balameva ca|

bhojanaṁ kṛtamatyalpaṁ śarīrasyāpakarṣati||4||

yathā bhāreṇa namate laghunonnamate tulā|

samā tiṣṭhati yuktena bhojyeneyaṁ tathā tanuḥ||5||

tasmādabhyavaharttavyaṁ svaśaktimanupaśyatā|

nātimātraṁ na cātyalpaṁ meyaṁ mānavaśādapi||6||

atyākrānto hi kāyāgnirguruṇānnena śāmyati|

avacchanna ivālpo'gniḥ sahasā mahatendhasā||7||

atyantamapi saṁhāro nāhārasya praśasyate|

anāhāro hi nirvāti nirindhana ivānalaḥ||8||

yasmānnāsti vināhārāt sarvaprāṇābhṛtāṁ sthitiḥ|

tasmād duṣyati nāhāro vikalpo'tra tu vāryate||9||

na hyekaviṣaye'nyatra sajyante prāṇinastathā|

avijñāte yathāhāre boddhavyaṁ tatra kāraṇam||10||

cikitsārthaṁ yathā dhatte vraṇasyālepanaṁ vraṇī|

kṣudvighātārthamāhārastadvat sevyo mumukṣuṇā||11||

bhārasyodvahanārthaṁ ca rathākṣo'bhyajyate yathā|

bhojanaṁ prāṇayātrārthaṁ tadvad vidvānniṣevate||12||

samatikramaṇārthaṁ ca kāntārasya yathādhvagau|

putramāṁsāni khādetāṁ dampatī bhṛśaduḥkhitau||13||

evamabhyavaharttavyaṁ bhojanaṁ pratisaṁkhyayā|

na bhūṣārthaṁ na vapuṣo na madāya na dṛptaye||14||

dhāraṇārthaṁ śarīrasya bhojanaṁ hi vidhīyate|

upastambhaḥ pipatiṣordubalasyeva veśmanaḥ||15||

plavaṁ yatnād yathā kaścid badhnīyād dhārayedapi|

na tatsnehena yāvattu mahaughasyottitīrṣayā||16||

tathopakaraṇaiḥ kāyaṁ dhārayanti parīkṣakāḥ|

na tatsnehena yāvattu duḥkhaughasya titīrṣayā||17||

śocatā pīḍyamānena dīyate śatrave yathā|

na bhaktyā nāpi tarṣeṇa kevalaṁ prāṇaguptaye||18||

yogācārastathāhāraṁ śarīrāya prayacchati|

kevalaṁ kṣudvighātārthaṁ na rāgeṇa na bhaktaye||19||

manodhāraṇayā caiva pariṇāmyātmavānahaḥ|

vidhūya nidrāṁ yogena niśāmapyatināmayet||20||

hṛdi yatsaṁjñinaścaiva nidrā prādurbhavettava|

guṇavatsaṁjñitāṁ saṁjñāṁ tadā manasi mā kṛthāḥ||21||

dhāturārambhadhṛtyośca sthāmavikramayorapi|

nityaṁ manasi kāryaste bādhyamānena nidrayā||22||

āmnātavyāśca viśadaṁ te dharmā ye pariśrutāḥ|

parebhyaścopadeṣṭavyāḥ saṁcintyāḥ svayameva ca||23||

prakledyamadbhirvadanaṁ vilokyāḥ sarvato diśaḥ|

cāryā dṛṣṭiśca tārāsu jijāgariṣuṇā sadā||24||

antargatairacapalairvaśasthāyibhirindriyaiḥ|

avikṣiptena manasā caṁkramyasvāsva vā niśi||25||

bhaye prītau ca śoke ca nidrayā nābhibhūyate|

tasmānnidrābhiyogeṣu sevitavyamidaṁ trayam||26||

bhayamāgamanānmṛtyoḥ prītiṁ dharmaparigrahāt|

janmaduḥkhādaparyantācchokamāgantumarhasi||27||

evamādiḥ kramaḥ saumya kāryo jāgaraṇaṁ prati|

vandhyaṁ hi śayanādāyuḥ ka prājñaḥ kartumarhasi||28||

doṣavyālānatikramya vyālān gṛhagatāniva|

kṣamaṁ prājñasya na svaptuṁ nistitīrṣormahad bhayam||29||

pradīpte jīvaloke hi mṛtyuvyādhijarāgnibhiḥ|

kaḥ śayīta nirudvegaḥ pradīpta iva veśmani||30||

tasmāttama iti jñātvā nidrāṁ nāveṣṭumarhasi|

apraśānteṣu doṣeṣu saśastreṣviva śatruṣu||31||

pūrvaṁ yāmaṁ triyāmāyāḥ prayogeṇātināmya tu|

sevyā śayyā śarīrasya viśrāmārthaṁ svatantriṇā||32||

dakṣiṇena tu pārśvena sthitayālokasaṁjñayā|

prabodhaṁ hṛdaye kṛtvā śayīthāḥ śāntamānasaḥ||33||

yāme tṛtīye cotthāya carannāsīna eva vā|

bhūyo yogaṁ manaḥśuddhau kurvīthā niyatendriyaḥ||34||

athāsanagatasthānaprekṣitavyāhṛtādiṣu|

saṁprajānan kriyāḥ sarvāḥ smṛtimādhātumarhasi||35||

dvārādhyakṣa iva dvāri yasya praṇihitā smṛtiḥ|

dharṣayanti na taṁ doṣāḥ puraṁ guptamivārayaḥ||36||

na tasyotpadyate kleśo yasya kāyagatā smṛtiḥ|

cittaṁ sarvāsvavasthāsu bālaṁ dhātrīva rakṣati||37||

śaravyaḥ sa tu doṣāṇāṁ yo hīnaḥ smṛtivarmaṇā|

raṇasthaḥ pratiśatrūṇāṁ vihīna iva varmaṇā||38||

anāthaṁ tanmano jñeyaṁ yatsmṛtirnābhirakṣati|

nirṇetā dṛṣṭirahito viṣameṣu caranniva||39||

anartheṣu prasaktāśca svārthebhyaśca parāṅmukhā|

yadbhaye sati nodvignāḥ smṛtināśo'tra kāraṇam||40||

svabhūmiṣu guṇāḥ sarve ye ca śīlādayaḥ sthitāḥ|

vikīrṇā iva gā gopaḥ smṛtistānanugacchati||41||

pranaṣṭamamṛtaṁ tasya yasya viprasṛtā smṛtiḥ|

hastasthamamṛtaṁ tasya yasya kāyagatā smṛtiḥ||42||

āryo nyāyaḥ kutastasya smṛtiryasya na vidyate|

yasyāryo nāsti ca nyāyaḥ pranaṣṭastasya satpathaḥ||43||

pranaṣṭo yasya sanmārgo naṣṭaṁ tasyāmṛtaṁ padam|

pranaṣṭamamṛtaṁ yasya sa duḥkhānna vimucyate||44||

tasmāccarana caro'smīti sthito'smīti cādhiṣṭhitaḥ|

evamādiṣu kāryeṣu smṛtimādhātumarhasi||45||

yogānulomaṁ vijanaṁ viśabdaṁ śayyāsanaṁ saumya tathā bhajasva|

kāyasya kṛtvā hi vivekamādau sukho'dhigantuṁ manaso vivekaḥ||46||

alabdhacetaḥpraśamaḥ sarāgo yo na pracāraṁ bhajate viviktam|

sa kṣaṇyate hyapratilabdhamārgaścarannivorvyāṁ bahukaṇṭakāyām||47||

adṛṣṭatattvena parīkṣakeṇa sthitena citre viṣayapracāre|

cittaṁ niṣeddhuṁ na sukhena śakyaṁ kṛṣṭādako gauriva sasyamadhyāt||48||

anīryamāṇastu yathānilena praśāntimāgacchati citrabhānuḥ|

alpena yatnena tathā vivikteṣvaghaṭṭitaṁ śāntimupaiti cetaḥ||49||

kvacidbhuktvā yattad vasanamapi yattatparihito

vasannātmārāmaḥ kvacana vijane yo'bhiramate|

kṛtārthaḥ sa jñeyaḥ śamasukharasajñaḥ kṛtamatiḥ

pareṣāṁ saṁsargaṁ pariharati yaḥ kaṇṭakamiva||50||

yadi dvandvārāme jagati viṣayavyagrahṛdaye

vivikte nirdvando viharati kṛtī śāntahṛdayaḥ|

tataḥ pītvā prajñārasamamṛtavattṛptahṛdayo

viviktaḥ saṁsaktaṁ viṣayakṛpaṇaṁ śocati jagat||51||

vasañśūnyāgāre yadi satatameko'bhiramate

yadi kleśotpādaiḥ saha na ramate śatrubhiriva|

carannātmārāmo yadi ca pibati prītisalilaṁ

tato bhuṅkte śreṣṭhaṁ tridaśapatirājyādapi sukham||52||

saundarananda mahākāvye "ādi-prasthāna" nāma caturdaśa sarga samāpta||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

pañcadaśaḥ sargaḥ

pañcadaśaḥ-sargaḥ

vitarka-prahāṇa

yatra tatra vivikte tu baddhvā paryaṅkamuttamam|

ṛjuṁ kāyaṁ samādhāya smṛtyābhimukhayānvitaḥ||1||

nāsāgre vā lalāṭe vā bhruvorantara eva vā|

kurvīthāścapalaṁ cittamālambanaparāyaṇam||2||

sacet kāmavitarkastvāṁ dharṣayenmānaso jvaraḥ|

kṣeptavyo nādhivāsyaḥ sa vastre reṇurivāgataḥ||3||

yadyapi pratisaṁkhyānāt kāmānutsṛṣṭavānasi|

tamāṁsīva prakāśena pratipakṣeṇa tāñjahi||4||

tiṣṭhatyanuśayasteṣāṁ channo'gniriva bhasmanā|

sa te bhāvanayā saumya praśāmyo'gnirivāmbunā||5||

te hi tasmāt pravartante bhūyo vījādivāṅkurāḥ|

tasya nāśena te na syurbījanāśādivāṅkurāḥ||6||

arjanādīni kāmebhyo dṛṣṭvā duḥkhāni kāminām|

tasmāttānmūlataśchindhi mitrasaṁjñānarīniva||7||

anityā moṣadharmāṇo riktā vyasanahetavaḥ|

bahusādhāraṇāḥ kāmā varhyā hyāśīviṣā iva||8||

ye mṛgyamāṇā duḥkhāya rakṣyamāṇā na śāntaye|

bhraṣṭāḥ śokāya mahate prāptāśca na vitṛptaye||9||

tṛptiṁ vittaprakarṣeṇa svargāvāptyā kṛtārthatām|

kāmebhyaśca sukhotpattiṁ yaḥ paśyati sa naśyati||10||

calānapariniṣpannānasārānanavasthitān|

parikalpasukhān kāmānna tānsmartumihārhasi||11||

vyāpādo vā vihiṁsā vā kṣobhayed yadi te manaḥ|

prasādyaṁ tadvipakṣeṇa maṇinevākulaṁ jalam||12||

pratipakṣastayorjñeyo maitrī kāruṇyameva ca|

virodho hi tayornityaṁ prakāśatamasoriva||13||

nivṛttaṁ yasya dauḥśīlyaṁ vyāpādaśca pravartate|

hanti pāṁsubhirātmānaṁ sa snāta iva vāraṇaḥ||14||

duḥkhitebhyo hi martyebhyo vyādhimṛtyujarādibhiḥ|

āryaḥ ko duḥkhamaparaṁ saghṛṇo dhātumarhati||15||

duṣṭena ceha manasā bādhyate vā paro na vā|

sadyastu dahyate tāvat svaṁ mano duṣṭacetasaḥ||16||

tasmāt sarveṣu bhūteṣu maitrīṁ kāruṇyameva ca|

na vyāpādaṁ vihiṁsāṁ vā vikalpayitumarhasi||17||

yadyadeva prasaktaṁ hi vitarkayati mānavaḥ|

abhyāsāttena tenāsya natirbhavati cetasaḥ||18||

tasmādakuśalaṁ tyaktvā kuśalaṁ dhyātumarhasi|

yatte syādiha cārthāya paramārthasya cāptaye||19||

saṁvardhante hyakuśalā vitarkāḥ saṁbhṛtā hṛdi|

anarthajanakāstulyamātmanaśca parasya ca||20||

śreyaso vighnakaraṇād bhavantyātmavipattaye|

pātrībhāvopaghātāttu parabhaktivipattaye||21||

manaḥkarmasvavikṣepamapi cābhyastumarhasi|

na tvevākuśalaṁ saumya vitarkayitumarhasi||22||

yā vikāmopabhogāya cintā manasi vartate|

na ca taṁ guṇamāpnoti bandhanāya ca kalpate||23||

sattvānāmupaghātāya parikleśāya cātmanaḥ|

mohaṁ vrajati kāluṣyaṁ narakāya ca vartate||24||

tad vitarkairakuśalairnātmānaṁ hantumarhasi|

suśastraṁ ratnavikṛtaṁ mṛddhato gāṁ khananniva||25||

anabhijño yathā jātyaṁ dahedaguru kāṣṭhavat|

anyāyena manuṣyatvamupahanyādidaṁ tathā||26||

tyaktvā ratnaṁ yathā loṣṭaṁ ratnadvīpācca saṁharet|

tyaktvā naiḥśreyasaṁ dharmaṁ cintayedaśubhaṁ tathā||27||

himavantaṁ yathā gatvā viṣaṁ bhuñjīta nauṣadham|

manuṣyatvaṁ tathā prāpya pāpaṁ seveta no śubham||28||

tad buddhavā pratipakṣeṇa vitarkaṁ kṣeptumarhasi|

sūkṣmeṇa pratikīlena kīlaṁ dārvantarādiva||29||

vṛddhyavṛddhyoratha bhaveccintā jñātijanaṁ prati|

svabhāvo jīvalokasya parīkṣyastannivṛttaye||30||

saṁsāre kṛṣyamāṇānāṁ sattvānāṁ svena karmaṇā|

ko janaḥ svajanaḥ ko vā mohāt sakto jane janaḥ||31||

atīte'dhvani saṁvṛttaḥ svajano hi janastava|

aprāpte cādhvani janaḥ svajanaste bhaviṣyati||32||

vihagānāṁ yathā sāyaṁ tatra tatra samāgamaḥ|

jātau jātau tathāśleṣo janasya svajanasya ca||33||

pratiśrayaṁ bahuvidhaṁ saṁśrayanti yathādhvagāḥ|

pratiyānti punastyaktvā tadvajjñātisamāgamaḥ||34||

loke prakṛtibhinne'sminna kaścit kasyacit priyaḥ|

kāryakāraṇasambaddhaṁ vālukāmuṣṭivajjagat||35||

bibharti hi sutaṁ mātā dhārayiṣyati māmiti|

mātaraṁ bhajate putro garbheṇādhatta māmiti||36||

anukūlaṁ pravartante jñātiṣu jñātayo yadā|

tadā snehaṁ prakurvanti riputvaṁ tu viparyayāt||37||

ahito dṛśyate jñātirajñātirdṛśyate hitaḥ|

snehaṁ kāryāntarāllokāśchinatti ca karoti ca||38||

svayameva yathālikhya rajyeccitrakaraḥ striyam|

tathā kṛtvā svayaṁ snehaṁ saṁgameti jane janaḥ||39||

yo'bhavad bāndhavajanaḥ paraloke priyastava|

sa te karmathaṁ kurute tvaṁ vā tasmai karoṣi kam||40||

tasmājjñātivitarkeṇa mano nāveṣṭumarhasi|

vyavasthā nāsti saṁsāre svajanasya janasya ca||41||

asau kṣemo janapadaḥ subhikṣo'sāvasau śivaḥ|

ityevamatha jāyeta vitarkastava kaścana||42||

praheyaḥ sa tvayā saumya nādhivāsyaḥ kathaṁcana|

viditvā sarvamādīptaṁ taistairdoṣāgnibhirjagat||43||

ṛtucakranivartācca kṣutpipāsāklamādapi|

sarvatra niyataṁ duḥkhaṁ na kvacid vidyate śivam||44||

kvacicchītaṁ kvacid dharmaḥ kvacid rogo bhayaṁ kvacit|

bādhate'bhyadhikaṁ lokaṁ tasmādaśaraṇaṁ jagat||45||

jarā vyādhiśca mṛtyuśca lokasyāsya mahad bhayam|

nāsti deśaḥ sa yatrāsya tad bhayaṁ nopapadyate||46||

yatra gacchati kāyo'yaṁ duḥkhaṁ tatrānugacchati|

nāsti kācid gatirloke gato yatra na bādhyate||47||

ramaṇīyo'pi deśaḥ san subhikṣaḥ kṣema eva ca|

kudeśa iti vijñeyo yatra kleśairvidahyate||48||

lokasyābhyāhatasyāsya duḥkhaiḥ śārīramānasaiḥ|

kṣemaḥ kaścinna deśo'sti svastho yatra gato bhavet||49||

duḥkhaṁ sarvatra sarvasya vartate sarvadā yadā|

chandarāgamataḥ saumya lokacitreṣu mā kṛthāḥ||50||

yadā tasmānnivṛttaste chandarāgo bhaviṣyati|

jīvalokaṁ tadā sarvamādīptamiva maṁsyase||51||

atha kaścid vitarkaste bhavedamaraṇāśrayaḥ|

yatnena sa vihantavyo vyādhirātmagato yathā||52||

muhūrtamapi viśrambhaḥ kāryoṁ na khalu jīvite|

nilīna iva hi vyāghraḥ kālo viśvastaghātakaḥ||53||

balastho'haṁ yuvā veti na te bhavitumarhati|

mṛtyuḥ sarvāsvasthāsu hanti nāvekṣate vayaḥ||54||

kṣetrabhūtamanarthānāṁ śarīraṁ parikarṣataḥ|

svāsthyāśā jīvitāśā vā na dṛṣṭārthasya jāyate||55||

nirvṛttaḥ ko bhavet kāyaṁ mahābhūtāśrayaṁ vahan|

parasparaviruddhānāmahīnāmiva bhājanam||56||

praśvasityayamanvakṣaṁ yaducchvasiti mānavaḥ|

avagaccha tadāścaryamaviśvāsyaṁ hi jīvitam||57||

idamāścaryamaparaṁ yatsuptaḥ pratibudhyate|

svapityutthāya vā bhūyo bahvamitrā hi dehinaḥ||58||

garbhāt prabhṛti yo lokaṁ jighāṁsuranugacchati|

kastasmin viśvasenmṛtyāvudyatāsāvarāviva||59||

prasūtaḥ puruṣo loke śrutavān balavānapi|

na jayatyantakaṁ kaścinnājayannāpi jeṣyati||60||

sāmnā dānena bhedena daṇḍena niyamena vā|

prāpto hi rabhaso mṛtyuḥ pratihantuṁ na śakyate||61||

tasmānnāyuṣi viśvāsaṁ cañcale kartumarhasi|

nityaṁ harati kālo hi sthāviryaṁ na pratīkṣate||62||

niḥsāraṁ paśyato lokaṁ toyabudbuddurbalam|

kasyāmaravitarko hi syādanunmattacetasaḥ||63||

tasmādeṣāṁ vitarkāṇāṁ prahāṇārthaṁ samāsataḥ|

ānāpānasmṛtiṁ saumya viṣayīkartumarhasi||64||

ityanena prayogeṇa kāle sevitumarhasi|

pratipakṣān vitarkāṇāṁ gadānāmagadāniva||65||

suvarṇahetorapi pāṁsudhāvakau vihāya pāṁsūn bṛhato yathāditaḥ|

jahāti sūkṣmānapi tadviśuddhaye viśodhya hemāvayavān niyacchati||66||

vimokṣahetorapi yuktamānaso vihāya doṣān bṛhatastathāditaḥ|

jahāti sūkṣmānapi tadviśuddhaye viśodhya dharmāvayavān niyacchati||67||

krameṇādbhiḥ śuddhaṁ kanakamiha pāṁsuvyavahitaṁ

yathāgnau karmāraḥ pacati bhṛśamāvartayati ca|

tathā yogācāro nipuṇamiha doṣavyavahitaṁ

viśodhya kleśebhyaḥ śamayati manaḥ saṁkṣipati ca||68||

yathā ca svacchandādupanayati karmāśrayasukhaṁ

suvarṇaṁ karmāro bahuvidhamalaṅkāravidhiṣu|

manaḥśuddho bhikṣurvaśagatamabhijñāsvapi tathā

yathecchaṁ yatrecchaṁ śamayati manaḥ prerayati ca||69||

saundarananda mahākāvye "vitarka-prahāṇa" nāma pañcadaśa sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

ṣoḍaśaḥ sargaḥ

ṣoḍaśaḥ sargaḥ

āryasatya

evaṁ manodhāraṇayā krameṇa vyapohya kiñcit samupohya kiñcit|

dhyānāni catvāryadhigamya yogī prāpnotyabhijñā niyamena pañca||1||

ṛddhipravekaṁ ca bahuprakāraṁ parasya cetaścaritāvabodham|

atītajanmasmaraṇaṁ ca dīrghaṁ divye viśuddhe śruticakṣuṣī ca||2||

ataḥ paraṁ tattvaparikṣaṇena mano dadhātyāsravasaṁkṣayāya|

tato hi duḥkhaprabhṛtīni samyak catvāri satyāni padānyavaiti||3||

bādhātmakaṁ duḥkhamidaṁ prasaktaṁ duḥkhasya hetuḥ prabhavātmako'yam|

duḥkhakṣayo niḥsaraṇātmako'yaṁ trāṇātmako'yaṁ praśamāya mārgaḥ||4||

ityāryasatyānyavabudhya buddhyā catvāri samyak pratividhya caiva|

sarvāsravān bhāvanayābhibhūya na jāyate śāntimavāpya bhūyaḥ||5||

abodhato hyaprativedhataśca tattvātmakasyāsya catuṣṭasya|

bhavād bhavaṁ yāti na śantimeti saṁsāradolāmadhiruhya lokaḥ||6||

tasmājjarādervyasanasya mūlaṁ samāsato duḥkhamavaihi janma|

sarvauṣadhīnāmiva bhūrbhavāya sarvāpadāṁ kṣetramidaṁ hi janma||7||

yajjanmarūpasya hi sendriyasya duḥkhasya tannaikavidhasya janma|

yaḥ saṁbhavaścāsya samucchrayasya mṛtyośca rogasya ca saṁbhavaḥ saḥ||8||

sadvāpyasadvā viṣamiśramannaṁ yathā vināśāya na dhāraṇāya|

loke tathā tiryaguparyadho vā duḥkhāya sarvaṁ na sukhāya janma||9||

jarādayo naikavidhāḥ prajānāṁ satyāṁ pravṛttau prabhavantyanarthāḥ|

pravātsu ghoreṣvapi māruteṣu na hyaprasūtāstaravaścalanti||10||

ākāśayoniḥ pavano yathā hi yathā śamīgarbhaśayo hutāśaḥ|

āpo yathāntarvasudhāśayāśca duḥkhaṁ tathā cittaśarīrayoniḥ||11||

apāṁ dravatvaṁ kaṭhinatvamurvyā vāyoścalatvaṁ dhruvamauṣṇyamagneḥ|

yathā svabhāvo hi tathā svabhāvo duḥkhaṁ śarīrasya ca cetasaśca||12||

kāye sati vyādhijarādi duḥkhaṁ kṣuttarṣavarṣoṣṇahimādi caiva|

rūpāśrite cetasi sānubandhe śokāratikrodhabhayādi duḥkham||13||

pratyakṣamālokya ca janmaduḥkhaṁ duḥkhaṁ tathātītamapīti viddhi|

yathā ca tadduḥkhamidaṁ ca duḥkhaṁ duḥkhaṁ tathānāgatamapyavehi||14||

bījasvabhāvo hi yatheha dṛṣṭo bhūto'pi bhavyo'pi tathānumeyaḥ|

pratyakṣataśca jvalano yathoṣṇo bhūto'pi bhavyo'pi tathoṣṇa eva||15||

tannāmarūpasya guṇānurūpaṁ yatraiva nirvṛttirudāravṛtta|

tatraiva duḥkhaṁ na hi tadvimuktaṁ duḥkhaṁ bhaviṣyatyabhavad bhaved vā||16||

pravṛttiduḥkhasya ca tasya loke tṛṣṇādayo doṣagaṇā nimittam|

naiveśvaro na prakṛtirnaṁ kālo nāpo svabhāvo na vidhiryadṛcchā||17||

jñātavyametena ca kāraṇena lokasya doṣebhya iti pravṛttiḥ|

yasmānmriyante sarajastamaskā na jāyate vītarajastamaskaḥ||18||

icchāviśeṣe sati tatra tatra yānāsanāderbhavati prayogaḥ|

yasmādatastarṣavaśāttathaiva janma prajānāmiti veditavyam||19||

sattvānyabhiṣvaṅgavaśāni dṛṣṭvā svajātiṣu prītiparāṇyatīva|

abhyāsayogādupapāditāni taireva doṣairiti tāni viddhi||20||

krodhapraharṣādibhirāśrayāṇāmutpadyate ceha yathā viśeṣaḥ|

tathaiva janmasvapi naikarūpo nirvartate kleśakṛto viśeṣaḥ||21||

doṣādhike janmani tīvradoṣa utpadyate rāgiṇi tīvrarāgaḥ|

mohādhike mohabalādhikaśca tadalpadoṣe ca tadalpadoṣaḥ||22||

phalaṁ hi yādṛk samavaiti sākṣāt tadāgamād bījamavaityatītam|

avetya bījaprakṛtiṁ ca sākṣādanāgataṁ tatphalamabhyupaiti||23||

doṣakṣayo jātiṣu yāsu yasya vairāgyatastāsu na jāyate saḥ|

doṣāśayastiṣṭhati yasya yatra tasyopapattirvivaśasya tatra||24||

tajjanmano naikavidhasya saumya tṛṣṇādayo hetava ityavetya|

tāṁśchindhi duḥkhād yadi nirmumukṣā kāryakṣayaḥ kāraṇasaṁkṣayāddhi||25||

duḥkhakṣayo hetuparikṣayācca śāntaṁ śivaṁ sākṣikuruṣva dharmaṁ|

tṛṣṇāvirāgaṁ layanaṁ nirodhaṁ sanātanaṁ trāṇamahāryamāryam||26||

yasminna jātirna jarā na mṛtyurna vyādhayo nāpriyasaṁprayogaḥ|

necchāvipanna priyaviprayogaḥ kṣemaṁ padaṁ naiṣṭhikamacyutaṁ tat||27||

dīpo yathā nirvṛtimabhyupeto naivāvaniṁ gacchati nāntarikṣam|

diśaṁ na kāṁcid vidiśaṁ na kāṁcit snehakṣayāt kevalameti śāntim||28||

evaṁ kṛtī nirvṛtimabhyupeto naivāvaniṁ gacchati nāntarikṣam|

diśaṁ na kāṁcid vidiśaṁ na kāṁcit kleśakṣayāt kevalameti śāntim||29||

asyābhyupāyo'dhigamāya mārgaḥ prajñātrikalpaḥ praśamadvikalpaḥ|

sa bhāvanīyo vidhivad budhena śīle śucau tripramukhe sthitena||30||

vākkarma samyak sahākāyakarma yathāvadājīvanayaśca śuddhaḥ|

idaṁ trayaṁ vṛttavidhau pravṛttaṁ śīlāśrayaṁ karmaparigrahāya||31||

satyeṣu duḥkhādiṣu dṛṣṭirāryā samyagvitarkaśca parākramaśca|

idaṁ trayaṁ jñānavidhau pravṛttaṁ prajñāśrayaṁ kleśaparikṣayāya||32||

nyāyena satyādhigamāya yuktā samyak smṛtiḥ samyagatho samādhiḥ|

idaṁ dvayaṁ yogavidhau pravṛttaṁ śamāśrayaṁ cittaparigrahāya||33||

kleśāṁkurānna pratanoti śīlaṁ bījāṅkurān kāla ivātivṛttaḥ|

śucau hi śīle puruṣasya doṣā manaḥ salajjā iva dharṣayanti||34||

kleśāṁstu viṣkambhayate samādhirvegānivādrirmahato nadīnām|

sthite samādhau hi na dharṣayanti doṣā bhujaṁgā iva mantrabaddhāḥ||35||

prajñā tvaśeṣeṇa nihanti doṣāṁstīradrumān prāvṛṣi nimnageva|

dagdhā yayā na prabhavanti doṣā vajrāgninevānusṛtena vṛkṣāḥ||36||

triskandhametaṁ pravigāhya mārgaṁ praspaṣṭamaṣṭāṅgamahāryamāryam|

duḥkhasya hetūn prajahāti doṣān prāpnoti cātyantaśivaṁ padaṁ tat||37||

asyopacāre dhṛtirārjavaṁ ca hrīrapramādaḥ praviviktatā ca|

alpecchatā tuṣṭirasaṁgatā ca lokapravṛttāvaratiḥ kṣamā ca||38||

yāthātmyato vindati yo hi duḥkhaṁ tasyodbhavaṁ tasya ca yo nirodham|

āryeṇa mārgeṇa sa śāntimeti kalyāṇamitraiḥ saha vartamānaḥ||39||

yo vyādhito vyādhimavaiti samyag vyādhernidānaṁ ca tadauṣadhaṁ ca|

ārogyamāpnoti hi so'cireṇa mitrairabhijñairupacaryamāṇaḥ||40||

tadvyādhisaṁjñāṁ kuru duḥkhasatye doṣeṣvapi vyādhinidānasaṁjñām|

ārogyaṁjñāṁ ca nirodhasatye bhaiṣajyasaṁjñāmapi mārgasatye||41||

tasmāt pravṛttiṁparigaccha duḥkhaṁ pravartakānapyavagaccha doṣān|

nivṛttimāgaccha ca tannirodhaṁ nivartakaṁ cāpyavagaccha mārgam||42||

śirasyatho vāsasi saṁpradīpte satyāvabodhāya mativicāryā|

dagdhaṁ jagat satyanayaṁ hyadṛṣṭvā pradahyate saṁprati dhakṣyate ca||43||

yadaiva yaḥ paśyati nāmarūpaṁ kṣayīti taddarśanamasya samyak|

samyak ca nirvedamupaiti paśyan nandīkṣayācca kṣayameti rāgaḥ||44||

tayośca nandīrajasoḥ kṣayeṇa samyagvimuktaṁ pravadāmi cetaḥ|

samyagvimuktirmanasaśca tābhyāṁ na cāsya bhūyaḥ karaṇīyamasti||45||

yathāsvabhāvena hi nāmarūpaṁ taddhetumevāstagamaṁ ca tasya|

vijānataḥ pasyata eva cāhaṁ bravīmi samyak kṣayamāsravāṇām||46||

tasmāt paraṁ saumya vidhāya vīryaṁ śīghraṁ ghaṭasvāstravasaṁkṣayāya|

duḥkhānanityāṁśca nirātmakāṁśca dhātūn viśeṣeṇa parīkṣamāṇaḥ||47||

dhātūn hi ṣaḍ bhūsalilānalādīn sāmānyataḥ svena ca lakṣaṇena|

avaiti yo nānyamavaiti tebhyaḥ so'tyantikaṁ mokṣamavaiti tebhyaḥ||48||

kleśaprahāṇāya ca niścitena kālo'bhyupāyasśca parīkṣitavyaḥ|

yogo'pyakāle hyanupāyataśca bhavatyanarthāya na tadguṇāya||49||

ajātavatsāṁ yadi gāṁ duhīta naivāpnuyāt kṣīramakāladohī|

kāle'pi vā syānna payo labheta mohena śṛṅgād yadi gāṁ duhīta||50||

ārdrācca kāṣṭhājjvalanābhikāmo naiva prayatnādapi vahnimṛcchet|

kāṣṭhācca śuṣkādapi pātanena naivāgnimāpnotyanupāyapūrvam||51||

taddeśakālau vidhivat parīkṣya yogasya mātrāmapi cābhyupāyam|

balābale cātmani saṁpradhārya kāryaḥ prayatno na tu tadviruddhaḥ||52||

pragrāhakaṁ yattu nimittamuktamuddhanyamāne hṛdi tanna sevyam|

evaṁ hi cittaṁ praśama na yāti pravāyunā vahniriveryamāṇaḥ||53||

śamāya yat syānniyataṁ nimittaṁ jātoddhave cetasi tasya kālaḥ|

evaṁ hi cittaṁ praśamaṁ niyacchet pradīpyamāno'gnirivodakena||54||

śamāvahaṁ yanniyataṁ nimittaṁ sevyaṁ na taccetasi līyamāne|

evaṁ hi bhūyo layameti cittamanīryamāṇo'gnirivālpasāraḥ||55||

pragrāhakaṁ yanniyataṁ nimittaṁ layaṁ gate cetasi tasya kālaḥ|

kriyāsamarthaṁ hi manastathā syānmandāyamāno'gnirivendhanena||56||

aupekṣikaṁ nāpi nimittamiṣṭaṁ layaṁ gate cetasi soddhave vā|

evaṁ hi tīvraṁ janayedanarthamupekṣito vyādhirivāturasya||57||

yatsyādupekṣāniyataṁ nimittaṁ sāmyaṁ gate cetasi tasya kālaḥ|

evaṁ hi kṛtyāya bhavetprayogo ratho vidheyāśva iva prayātaḥ||58||

rāgoddhavavyākulite'pi citte maitropasaṁhāravidhirna kāryaḥ|

rāgātmako muhyati maitrayā hi snehaṁ kaphakṣobha ivopayujya||59||

rāgoddhate cetasi dhairyametya niṣevitavyaṁ tvaśubhaṁ nimittam|

rāgātmako hyevamupaiti śarma kaphātmako rūkṣamivopayujya||60||

vyāpādadoṣeṇa manasyudīrṇe na sevitavyaṁ tvaśubhaṁ nimittam|

dveṣātmakasya hyaśubhā vadhāya pittātmanastīkṣṇa ivopacāraḥ||61||

vyāpādadoṣakṣubhite tu citte sevyā svapakṣopanayena maitrī|

dveṣātmano hi praśamāya maitrī pittātmanaḥ śīta ivopacāraḥ||62||

mohānubaddhe manasaḥ pracāre maitrāśubhā vaiva bhavatyayogaḥ|

tābhyāṁ hi saṁmohamupaiti bhūyo vāyvātmako rūkṣamivopanīya||63||

mohātmikāyāṁ manasaḥ pravṛttau sevyastvidampratyayatāvihāraḥ|

mūḍhe manasyeṣa hi śāntimārgo vāyvātmake snigdha ivopacāraḥ||64||

ulkāmukhasthaṁ hi yathā suvarṇaṁ suvarṇakāro dhamatīha kāle|

kāle pariprokṣayate jalena krameṇa kāle samupekṣate ca||65||

dahet suvarṇaṁ hi dhamannakāle jale kṣipan saṁśameyedakāle|

na cāpi samyak paripākamenaṁ nayedakāle samupekṣamāṇaḥ||66||

saṁpragrahasya praśamasya caiva tathaiva kāle samupekṣaṇasya|

samyaṅ nimittaṁ manasā tvavekṣyaṁ nāśo hi yatno'pyanupāyapūrvaḥ||67||

ityevamanyāyanivartanaṁ ca nyāyaṁ ca tasmai sugato babhāṣe|

bhūyaśca tattaccaritaṁ viditvā vitarkahānāya viodhīnuvāca||68||

yathā bhiṣak pittakaphānilānāṁ ya eva kopaṁ samupaiti doṣaḥ|

śamāya tasyaiva vidhiṁ vidhatte vyadhatta doṣeṣu tathaiva buddhaḥ||69||

ekena kalpena sacenna hanyāt svabhyastabhāvādasubhān vitarkān|

tato dvitīyaṁ kramāmarabheta na tveva heyo guṇavān prayogaḥ||70||

anādikālopacitātmakatvād balīyasaḥ kleśagaṇasya caiva|

samyak prayogasya ca duṣkaratvācchettuṁ na śakyāḥ sahasā hi doṣāḥ||71||

aṇvyā yathāṇyā vipulāṇiranyā nirvāhyate tadviduṣā nareṇa|

tadvattadevākuśalaṁ nimittaṁ kṣipennimittāntarasevanena||72||

tathāpyathādhyātmanavagrahatvānnaivopaśāmyedaśubho vitarkaḥ|

heyaḥ sa taddoṣaparīkṣaṇena saśvāpado mārga ivādhvagena||73||

yathā kṣudhārto'pi viśeṣa pṛktaṁ jijīviṣurnecchati bhoktumannam|

tathaiva doṣāvahamityavetya jahāti vidvānaśubhaṁ nimittam||74||

na doṣataḥ paśyati yo hi doṣaṁ kastaṁ tato vārayituṁ samarthaḥ|

guṇaṁ guṇe paśyati yaśca yatra sa vāryamāṇo'pi tataḥ prayāti||75||

vyapatrapante hi kulaprasūtā manaḥpracārairaśubhaiḥ pravṛtaiḥ|

kaṇṭhe manasvīva yuvā vapuṣmānacākṣuṣairaprayatairviṣaktaiḥ||76||

nirdhūyamānāstvatha leśato'pi tiṣṭheyurevākuśalā vitarkāḥ|

kāryāntarairadhyayanakriyādyaiḥ sevyo vidhirvismaraṇāya teṣām||77||

svaptavyamapyeva vicakṣaṇena kāyaklamo vāpi niṣevitavyaḥ|

na tveva saṁcintyamasannimittaṁ yatrāvasaktasya bhavedanarthaḥ||78||

yathā hi bhīto niśi taskarebhyo dvāraṁ priyebhyo'pi na dātumicchet|

prājñastathā saṁharati prayogaṁ samaṁ śubhasyāpyaśubhasya doṣaiḥ||79||

evaṁ prakārairapi yadyupāyairnivāryamāṇā na parāṅmukhāḥ syuḥ|

tato yathāśthūlanivarhaṇena suvarṇadoṣā iva te praheyāḥ||80||

drutaprayāṇaprabhṛtīṁśca tīkṣṇāt kāmaprayogāt parikhidyamānaḥ|

yathā naraḥ saṁśrayate tathaiva prājñena doṣeṣvapi vartitavyam||81||

te cedalabdhapratipakṣabhāvā naivopaśāmyeyurasadvitarkāḥ|

muhūrtamapyaprativadhyamānā gṛhe bhujaṁgā iva nādhivāsyāḥ||82||

dante'pi dantaṁ praṇidhāya kāmaṁ tālvagramutpīḍya ca jivhayāpi|

cittena cittaṁ parigṛhya cāpi kāryaḥ prayatno na tu te'nuvṛttāḥ||83||

kimatra citraṁ yadi vītamoho vanaṁ gataḥ svasthamanā na muhyet|

ākṣipyamāṇo hṛdi tannimittairna kṣobhyate yaḥ sa kṛtī sa dhīraḥ||84||

tadāryasatyādhigamāya pūrvaṁ viṁśodhayānena nayena mārgam|

yātrāgataḥ śatruvinigrahārthaṁ rājeva lakṣmīmajitāṁ jigīṣan||85||

etānyaraṇyānyabhitaḥ śivāni yogānukūlānyajaneritāni|

kāyasya kṛtvā pravivekamātraṁ kleśaprahāṇāya bhajasva mārgam||86||

kauṇḍinyanandakṛmilāniruddhāstiṣyopasenau vimalo'tha rādhaḥ|

bāṣpottarau dhautakimoharājau kātyāyanadravyapilindavatsāḥ||87||

bhaddālibhadrāyaṇasarpadāsasubhūtigodattasujātavatsāḥ|

saṁgrāmajid bhadrajidaśvajicca śroṇaśca śoṇaśca ca koṭikarṇaḥ||88||

kṣemājito nandakanandamātāvupālivāgīśayaśoyaśodāḥ|

mahāvhayo valkalirāṣṭrapālau sudarśanasvāgatamedhikāśca||89||

sa kapphinaḥ kāśyapa auruvilvo mahāmahākāśyapatiṣyanandāḥ|

pūrṇaśca pūrṇaśca sa pūrṇakaśca śonāparāntaśca sa pūrṇa eva||90||

śāradvatīputrasubāhucundāḥ kondeyakāpyabhṛgukuṇṭhadhānāḥ|

saśaivalau revatakauṣṭhilau ca maudgalyagotraśca gavāṁpatiśca||91||

yaṁ vikramaṁ yogavidhāvakurvaṁstameva śīghraṁ vidhivat kuruṣva|

tataḥ padaṁ prāpsyasi tairavāptaṁ sukhāvṛtaistvaṁ niyataṁ yaśaśca||92||

dravyaṁ yathā syat kaṭukaṁ rasena taccopayuktaṁ madhuraṁ vipāke|

tathaiva vīryaṁ kaṭukaṁ śrameṇa tasyārtha siddhyai madhuro vipākaḥ||93||

vīryaṁ paraṁ kāryakṛtau hi mūlaṁ vīryādṛte kācana nāsti siddhiḥ|

udeti vīryādiha sarvasaṁpannirvīryatā cet sakalaśca pāpmā||94||

alabdhasyālābho niyatamupalabdhasya vigama-

stathaivātmāvajñā kṛpaṇamadhikebhyaḥ paribhavaḥ|

tamo nistejastvaṁ śrutiniyamatuṣṭivyuparamo

nṛṇāṁ nirvīryāṇāṁ bhavati vinipātaśca bhavati||95||

nayaṁ śrutvā śakto yadayamabhivṛddhiṁ na labhate

paraṁ dharmaṁ jñātvā yadupari nivāsaṁ na labhate|

gṛhaṁ tyaktvā muktau yadayamupaśāntiṁ na labhate|

nimittaṁ kausīdyaṁ bhavati puruṣasyātra na ripuḥ||96||

anikṣiptotsāho yadi khanati gāṁ vāri labhate|

prasaktaṁ vyāmathnan jvalanamaraṇibhyāṁ janayati|

prayuktā yoge tu dhruvamupalabhante śramaphalaṁ

drutaṁ nityaṁ yāntyo girimapi hi bhindanti saritaḥ||97||

kṛṣṭvā gāṁ paripālya ca śramaśatairaśnoti sasyaśriyaṁ

yatnena pravigāhya sāgarajalaṁ ratnaśriyā krīḍati|

śatrūṇāmavadhūya vīryamiṣubhirbhuṅkte narendraśriyaṁ

tadvīryaṁ kuru śāntaye viniyataṁ vīrye hi sarvarddhayaḥ||98||

saundarananda mahākāvye "āryasatya" nāma ṣoḍaśa sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

aṣṭādaśaḥ sargaḥ

aṣṭādaśaḥ sargaḥ

ājñā-vyākaraṇa

atha dvijo bāla ivāptavedaḥ kṣipraṁ vaṇik prāpta ivāptalābhaḥ|

jitvā ca rājanya ivārisainyaṁ nandaḥ kṛtārtho gurumabhyagacchat||1||

draṣṭuṁ sukhaṁ jñānasamāptikāle gururhi śiṣyasya gurośca śiṣyaḥ|

pariśramaste saphalo mayīti yato didṛkṣāsya munau babhūva||2||

yato hi yenādhigato viśeṣastasyottamāṁso'rhati kartumīḍyām|

āryaḥ sarāgo'pi kṛtajñabhāvāt prakṣīṇamānaḥ kimu vītarāgaḥ||3||

yasyārthakāmaprabhavā hi bhaktistato'sya sā tiṣṭhati rūḍhamūlā|

dharmānvayo yasya tu bhaktirāgastasya prasādo hṛdayāvagāḍhaḥ||4||

kāṣāyavāsāḥ kanakāvadātastataḥ sa mūrdhnā gurave praṇeme|

vāteritaḥ pallavatāmrarāgaḥ puṣpojjvalaśrīriva karṇikāraḥ||5||

athātmanaḥ śiṣyaguṇasya caiva mahāmuneḥ śāstṛguṇasya caiva|

saṁdarśanārthaṁ sa na mānahetoḥ svāṁ kāryasiddhiṁ kathayāmbabhūva||6||

yo dṛṣṭiśalyo hṛdayāvagāḍhaḥ prabho bhṛśaṁ māmatudat sutīkṣṇaḥ|

tvadvākyasaṁdaṁśamukhena me sa samuddhṛtaḥ śalyahṛteva śalyaḥ||7||

kathaṁkathābhāvagatosmi yena chinnaḥ sa niḥsaṁśaya saṁśayo me|

tvacchāsanāt satpathamāgato'smi sudeśikasyeva pathi pranaṣṭaḥ||8||

yatpītamāsvādavaśendriyeṇa darpeṇa kandarpaviṣaṁ mayāsīt|

tanme hataṁ tvadvacanāgadena viṣaṁ vināśīva mahāgadena||9||

kṣayaṁ gataṁ janma nirastajanman saddharmacaryāmuṣito'smi samyak|

kṛtsnaṁ kṛtaṁ me kṛtakārya kāryaṁ lokeṣu bhūto'smi na lokadharmā||10||

maitrīstanīṁ vyañjanacārusāsnāṁ saddharmadugdhāṁ pratibhānaśṛṅgām|

tavāsmi gāṁ sādhu nipīya tṛptastṛṣeva gāmuttama vatsavarṇaḥ||11||

yatpaśyataścādhigamo mamāyaṁ tanme samāsena mune nibodha|

sarvajña kāmaṁ viditaṁ tavaitat svaṁ tūpacāraṁ pravivakṣurasmi||12||

anye'pi santo vimumukṣavo hi śrutvā vimokṣāya nayaṁ parasya|

muktasya rogādiva rogavantastenaiva mārgeṇa sukhaṁ ghaṭante||13||

urvyādikān janmani vedima dhātun nātmānamurvyādiṣu teṣu kiñcit|

yasmādatasteṣu na me'sti saktirbahiśca kāyena samā matirme||14||

skandhāṁśca rūpaprabhṛtīn daśārdhān paśyāmi yasmāccapalānasārān|

anātmakāṁścaiva vadhātmakāṁśca tasmād vimukto'smyaśivebhya ebhyaḥ||15||

yasmācca paśyāmyudayaṁ vyayaṁ ca sarvāsvavasthāsvahamindriyāṇām|

tasmādanityeṣu nirātmakeṣu duḥkheṣu me teṣvapi nāsti saṁgaḥ||16||

yataśca lokaṁ samajanmaniṣṭhaṁ paśyāmi niḥsāramasacca sarvam|

ato dhiyā me manasā vibaddhamasmīti me neñjitamasti yena||17||

caturvidhe naikavidhaprasaṅge yato'hamāhāravidhāvasaktaḥ|

amūrcchitaścāgrathitaśca tatra tribhyo vimukto'smi tato bhavebhyaḥ||18||

aniścitaścāpratibaddhacitto dṛṣṭaśrutādau vyavahāradharme|

yasmāt samātmānugataśca tatra tasmād visaṁyogagato'smi muktaḥ||19||

ityevamuktvā gurubāhumānyāt sarveṇa kāyena sa gāṁ nipannaḥ|

praverito lohitacandanākto haimo mahāstambha ivābabhāse||20||

tataḥ pramādat prasṛtasya pūrvaṁ śruvā dhṛtiṁ vyākaraṇaṁ ca tasya|

dharmānvayaṁ cānugataṁ prasādaṁ meghasvarastaṁ munirābabhāṣe||21||

uttiṣṭha dharme sthita śiṣyajuṣṭe kiṁ pādayorme patito'si murdhnā|

abhyarcanaṁ me na tathā praṇāmo dharme yathaiṣā pratipattireva||22||

adyāsi supravrajito jitātmannaiśvaryamapyātmani yena labdham|

jitātmanaḥ pravrajanaṁ hi sādhu calātmano na tvajitendriyasya||23||

adyāsi śaucena pareṇa yukto vākkāyacetāṁsi śucīni yatte|

ataḥ punaścāprayatāpasaumyāṁ yatsaumya no vekṣyasi garbhaśayyām||24||

adyārthavatte śrutavacchrutaṁ tacchrutānurūpaṁ pratipadya dharmam|

kṛtaśruto vipratipadyamāno nindyo hi nirvīrya ivāttaśastraḥ||25||

aho dhṛtiste'viṣayātmakasya yattvaṁ matiṁ mokṣavidhāvakārṣīḥ|

yāsyāmi niṣṭhāmiti bāliśo hi janmakṣayāt trāsamihābhyupaiti||26||

diṣṭyā durāpaḥ kṣaṇasaṁnipāto nāyaṁ kṛto mohavaśena moghaḥ|

udeti duḥkhena gato hyadhastāt kūrmo yugacchidra ivārṇavasthaḥ||27||

nirjitya māraṁ yudhi durnivāramadyāsi loke raṇaśīrṣaśūraḥ|

śūro'pyaśūraḥ sa hi veditavyo doṣairamitrairiva hanyate yaḥ||28||

nirvāpya rāgāgnimudīrṇamadya diṣṭyā sukhaṁ svapsyasi vītadāhaḥ|

duḥkhaṁ hi śete śayane'pyudāre kleśāgninā cetasi dahyamānaḥ||29||

abhyucchrito dravyamadena pūrvamadyāsi tṛṣṇoparamāt samṛddhaḥ|

yāvat satarṣaḥ puruṣo hi loke tāvat samṛddho'pi sadā daridraḥ||30||

adyāpadeṣṭuṁ tava yuktarūpaṁ śuddhodano me nṛpatiḥ piteti|

bhraṣṭasya dharmāt pitṛbhirnipātādaślāghanīyo hi kulāpadeśaḥ||31||

diṣṭyāsi śāntiṁ paramāmupeto nistīrṇakāntāra ivāptasāraḥ|

sarvo hi saṁsāragato bhayārto yathaiva kāntāragatastathaiva||32||

āraṇyakaṁ bhaikṣacaraṁ vinītaṁ drakṣyāmi nandaṁ nibhṛtaṁ kadeti|

āsīt purastāttvayi me didṛkṣā tathāsi diṣṭyā mama darśanīyaḥ||33||

bhavatyarūpo'pi hi darśanīyaḥ svalaṁkṛtaḥ śreṣṭhatamaigurṇaiḥ svaiḥ|

doṣaiḥ parīto malinīkaraistu sudarśanīyo'pi virūpa eva||34||

adya prakṛṣṭā tava buddhimattā kṛtsnaṁ yayā te kṛtamātmakāryam|

śrutonnatasyāpi hi nāsti buddhirnotpadyate śreyasi yasya buddhiḥ||35||

unmīlitasyāpi janasya madhye nimīlitasyāpi tathaiva cakṣuḥ|

prajñāmayaṁ yasya hi nāsti cakṣuścakṣurna tasyāsti sacakṣuṣo'pi||36||

duḥkhapratīkāranimittamārtaḥ kṛṣyādibhiḥ khedamupaiti lokaḥ|

ajasramāgacchati tacca bhūyo jñānena yasyādya kṛtastvayāntaḥ||37||

duḥkhaṁ na me syāt sukhameva me syāditi pravṛttaḥ satataṁ hi lokaḥ|

na vetti taccaiva tathā yathā syāt prāptaṁ tvayādyāsulabhaṁ yathāvat||38||

ityevamādi sthirabuddhicittastathāgatenābhihito hitāya|

staveṣu nindāsu ca nirvyapekṣaḥ kṛtāñjalirvākyamuvāca nandaḥ||39||

aho viśeṣeṇa viśeṣadarśin stvayānukampā mayi darśiteyaṁ|

yatkāmapaṅke bhagavannimagnastrāto'smi saṁsārabhayādakāmaḥ||40||

bhrātrā tvayā śreyasi daiśikena pitrā phalasthena tathaiva mātrā|

hato'bhaviṣyaṁ yadi na vyamokṣyaṁ sārthāt paribhraṣṭa ivākṛtārthaḥ||41||

śāntasya tuṣṭasya sukho viveko vijñātatattvasva parīkṣakasya|

prahīṇamānasya ca nirmadasya sukhaṁ virāgatvamasaktabuddheḥ||42||

atho hi tattvaṁ parigamya samyaṅnirdhūya doṣānadhigamya śāntim|

svaṁ nāśramaṁ samprati cintayāmi na taṁ janaṁ nāpsaraso na devān||43||

idaṁ hi bhuktvā śuci śāmikaṁ sukhaṁ na me manaḥ kāṁkṣati kāmajaṁ sukham|

mahārhamapyannamadaivatāhṛtaṁ divaukaso bhuktavataḥ sudhāmiva||44||

aho'ndhavijñānanimīlitaṁ jagat paṭāntare paśyati nottamaṁ sukham|

sudhīramadhyatmasukhaṁ vyapāsya hi śramaṁ tathā kāmasukhārthamṛcchati||45||

yathā hi ratnākarametya durmatirvihāya ratnānyasato maṇīn haret|

apāsya saṁbodhisukhaṁ tathottamaṁ śramaṁ vrajet kāmasukhopalabdhaye||46||

aho hi sattveṣvatimaitracetasastathāgatasyānujighṛkṣutā parā|

apāsya yaddhyānasukhaṁ mune paraṁ parasya duḥkhoparamāya khidyase||47||

mayā nu śakyaṁ pratikartumadya kiṁ gurau hitaiṣiṇyanukampake tvayi|

samuddhṛto yena bhavārṇavādahaṁ mahārṇavāccūrṇitanaurivormibhiḥ||48||

tato ministasya niśamya hetumat prahīṇasarvāsravasūcakaṁ vacaḥ|

idaṁ babhāṣe vadatāmanuttamo yadarhati śrīghana eva bhāṣituṁ||49||

idaṁ kṛtārthaḥ paramārthavit kṛtī tvameva dhīmannabhidhātumarhasi|

atītya kāntāramavāptasādhanaḥ sudaiśikasyeva kṛtaṁ mahāvaṇik||50||

avaiti buddhaṁ naradamyasārathiṁ kṛtī yathārhannupaśāntamānasaḥ|

na dṛṣṭasatyo'pi tathāvabudhyate pṛthagjanaḥ kiṁbata buddhimānapi||51||

rajastamobhyāṁ parimuktacetasastavaiva ceyaṁ sadṛśī kṛtajñatā|

rajaḥprakarṣeṇa jagatyavasthite kṛtajñabhāvo hi kṛtajña durlabhaḥ||52||

sadharma dharmānvayato yataśca te mayi prasādo'dhigame ca kauśalam|

ato'sti bhūyastvayi me vivakṣitaṁ nato hi bhaktaśca niyogamarhasi||53||

avāptakāryo'si parāṁ gatiṁ gato na te'sti kiñcit karaṇīyamaṇvapi|

ataḥparaṁ saumya carānukampayā vimokṣayan kṛcchragatān parānapi||54||

ihārthamevārabhate naro'dhamo vimadhyamastūbhayalaukikīṁ kriyām|

kriyāmamutraiva phalāya madhyamo viśiṣṭadharmā punarapravṛttaye||55||

ihottamebhyo'pi mataḥ sa tūttamo ya uttamaṁ dharmamavāpya naiṣṭhikam|

acintayitvātmagataṁ pariśramaṁ śamaṁ parebhyo'pyupadeṣṭumicchati||56||

vihāya tasmādiha kāryamātmanaḥ kuru sthirātman parakāryamapyatho|

bhramatsu sattveṣu tamāvṛtātmasu śrutapradīpo niśi dhāryatāmayam||57||

bravītu tāvat puri vismito janastvayi sthite kurvati dharmadeśanāḥ

aho batāścaryamidaṁ vimuktaye karoti rāgī yadayaṁ kathāmiti||58||

dhruvaṁ hi saṁśrutya tava sthiraṁ mano nivṛttanānāviṣayairmanorathaiḥ|

vadhūrgṛhe sāpi tavānukurvatī kariṣyate strīṣu virāgiṇīḥ kathāḥ||59||

tvayi paramadhṛtau niviṣṭatattve bhavanagatā na hi raṁsyate dhruvaṁ sā|

manasi śamadamātmake vivikte matiriva kāmasukhaiḥ parīkṣakasya||60||

ityarhataḥ paramakāruṇikasya śāsturmūrdhnā vacaśca caraṇau ca samaṁ gṛhītvā|

svasthaḥ praśāntahṛdayo vinivṛttakāryaḥ pārśvānmuneḥ pratiyayau vimadaḥ karīva||61||

bhikṣārthaṁ samaye viveśa sa puraṁ dṛṣṭīrjanasyākṣipan

lābhālābhasukhāsukhādiṣu samaḥ svasthendriyo nispṛhaḥ|

nirmokṣāya cakāra tatra ca kathāṁ kāle janāyārthine

naivonmārgagatān parān paribhavannātmānamutkarṣayan||62||

ityeṣā vyupaśāntaye na rataye mokṣārthagarbhā kṛtiḥ

śrotṛṇāṁ grahaṇārthamanyamanasāṁ kāvyopacārāt kṛtā|

yanmokṣāt kṛtamanyadatra hi mayā tatkāvyadharmāt kṛtaṁ

pātuṁ titkamivauṣadhaṁ madhuyutaṁ hṛdyaṁ kathaṁ syāditi||63||

prāyeṇālokya lokaṁ viṣayaratiparaṁ mokṣāt pratihataṁ

kāvyavyājena tattvaṁ kathitamiha mayā mokṣaḥ paramiti|

tadbuddhvā śamikaṁ yattadavahitamito grāhyaṁ na lalitaṁ

pāṁsubhyo dhātujebhyo niyatamupakaraṁ cāmīkaramiti||64||

saundarananda mahākāvya meṁ "ājñā-vyākaraṇa" nāmaka aṣṭādaśa sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

saptadaśaḥ sargaḥ

saptadaśaḥ sargaḥ

amṛta-prāpti

athaivamādeśitatattvamārgo nandastadā prāptavimokṣamārgaḥ|

sarveṇa bhāvena gurau praṇamya kleśaprahāṇāya vanaṁ jagāma||1||

tatrāvakāśaṁ mṛdunīlaśaṣpaṁ dadarśa śāntaṁ taruṣaṇḍavantam|

niḥśabdayā nimnagayopagūḍhaṁ vaiḍūryanīlodakayā vahantyā||2||

sa pādayostatra vidhāya śaucaṁ śucau śive śrīmati vṛkṣamūle|

mokṣāya baddhvā vyavasāyakakṣāṁ paryaṅkamaṅkāvahitaṁ babandha||3||

ṛjuṁ samagraṁ praṇidhāya kāyaṁ kāye smṛtiṁ cābhimukhīṁ vidhāya|

sarvendriyāṇyātmani saṁnidhāya sa tatra yogaṁ prayataḥ prapede||4||

tataḥ sa tattvaṁ nikhilaṁ cikīrṣurmokṣānukūlāṁśca vidhīṁścikīrṣan|

jñānena śīlena śamena caiva cacāra cetaḥ parikarmabhūmau||5||

saṁdhāya dhairyaṁ praṇidhāya vīryaṁ vyapohya saktiṁ parigṛhya śaktim|

praśāntacetā niyamasthacetāḥ svasthastatobhūd viṣayeṣvanāsthaḥ||6||

ātaptabuddheḥ prahitātmano'pi svabhyastabhāvādatha kāmasaṁjñā|

paryākulaṁ tasya manaścakāra prāvṛṭsu vidyujjalamāgateva||7||

sa paryavasthānamavetya sadyaścikṣepa tāṁ dharmavighātakartrīm|

priyāmapi krodhaparītacetā nārīmivodvṛttaguṇāṁ manasvī||8||

ārabdhavīryasya manaḥśamāya bhūyastu tasyākuśalo vitarkaḥ|

vyādhipraṇāśāya niviṣṭavuddherupadravo ghora ivājagāma||9||

sa tadvighātāya nimittamanyad yogānukūlaṁ kuśalaṁ prapede|

ārtāyanaṁ kṣīṇabalo balasthaṁ nirasyamāno balināriṇeva||10||

puraṁ vidhāyānuvidhāya daṇḍaṁ mitrāṇi saṁgṛhya ripūn vigṛhya|

rājā yathāpnoti hi gāmapūrvāṁ nītirmumukṣorapi saiva yoge||11||

vimokṣakāmasya hi yogino'pi manaḥ puraṁ jñānavidhiśca daṇḍaḥ|

guṇāśca mitrāṇyarayaśca doṣā bhūmirvimuktiryatate yadartham||12||

sa duḥkhajālānmahato mumukṣurvimokṣamārgādhigame vivikṣuḥ|

panthānmāryaṁ paramaṁ didṛkṣuḥ śamaṁ yayau kiṁcidupāttacakṣuḥ||13||

yaḥ syānniketastamaso'niketaḥ śrutvāpi tattvaṁ sa bhavet pramattaḥ|

yasmāttu mokṣāya sa pātrabhūtastasmānmanaḥ svātmani saṁjahāra||14||

sambhārataḥ pratyayataḥ svabhāvādāsvādato doṣaviśeṣataśca|

athātmavānniḥsaraṇātmataśca dharmeṣu cakre vidhivat parīkṣām||15||

sa rūpiṇaṁ kṛtsnamarūpiṇaṁ ca sāraṁ didṛkṣurvicikāya kāyam|

athāśuciṁ duḥkhamanityamasvaṁ nirātmakaṁ caiva cikāya kāyam||16||

anityatastatra hi śūnyataśca nirātmato duḥkhata eva cāpi|

mārgapravekeṇa sa laukikena kleśadrumaṁ saṁcalayāṁcakāra||17||

yasmādabhūtvā bhavatīha sarvaṁ bhutvā ca bhūyo na bhavatyavaśyam|

sahetukaṁ ca kṣayi hetumacca tasmādanityaṁ jagadityavindat||18||

yataḥ prasūtasya ca karmayogaḥ prasajyate bandhavighātahetuḥ|

duḥkhapratīkāravidhau sukhākhye tato bhavaṁ duḥkhamiti vyapaśyat||19||

yataśca saṁskāragataṁ viviktaṁ na kārakaḥ kaścana vedako vā|

samagryataḥ saṁbhavati pravṛttiḥ śūnyaṁ tato lokamimaṁ dadarśa||20||

yasmānnirīhaṁ jagadasvatantraṁ naiśvaryamekaḥ kurute kriyāsu|

tattatpratītya prabhavanti bhāvā nirātmakaṁ tena viveda lokam||21||

tataḥ sa vātaṁ vyajanādivoṣṇe kāṣṭhāśritaṁ nirmathanādivāgnim|

antaḥkṣitisthaṁ khananādivāmbho lokottaraṁ vartma durāpamāpa||22||

sajjñānacāpaḥ smṛtivarma baddhvā viśuddhaśīlavratavāhanasthaḥ|

kleśāribhiścittaraṇājirasthaiḥ sārdhaṁ yuyutsurvijayāya tasthau||23||

tataḥ sa bodhyaṅgaśitāttaśastraḥ samyak-pradhānottamavāhanasthaḥ|

mārgāṅgamātaṅgavatā balena śanaiḥ śanaiḥ kleśacamūṁ jagāhe||24||

sa smṛtyupasthānamayaiḥ pṛṣatkaiḥ śatrūn viparyāsamayān kṣaṇena|

duḥkhasya hetūṁścaturaścaturbhiḥ svaiḥ svaiḥ pracārāyatanairdadāra||25||

āryairbalaiḥ pañcabhireva pañca cetaḥkhilānyapratimairbabhañja|

mithyāṅganāgāṁśca tathāṅganāgairvinirdudhāvāṣṭabhireva so'ṣṭau||26||

athātmadṛṣṭiṁ sakalāṁ vidhūya caturṣu satyeṣvakathaṁkathaḥ san|

viśuddhaśīlavratadṛṣṭadharmā dharmasya pūrvāṁ phalabhūmimāpa||27||

sa darśanādāryacatuṣṭayasya kleśaikadeśasya ca viprayogāt|

pratyātmikāccāpi viśeṣalābhāt pratyakṣato jñānisukhasya caiva||28||

dārḍhyāt prasādasya dhṛteḥ sthiratvāt satyeṣvasaṁmūḍhatayā caturṣu|

śīlasya cācchidratayottamasya niḥsaṁśayo dharmavidhau babhūva||29||

kudṛṣṭijālena sa viprayukto lokaṁ tathābhūtamavekṣamāṇaḥ|

jñānāśrayāṁ prītimupājagāma bhūyaḥ prasādaṁ ca gurāviyāya||30||

yo hi pravṛttiṁ niyatāmavaiti nivānyahetoriha nāpyahetoḥ|

pratītya tattatsamavaiti tattatsa naiṣṭhikaṁ paśyati dharmamāryam||31||

śāntaṁ śivaṁ nirjarasaṁ virāgaṁ niḥśreyasaṁ paśyati yaśca dharmam|

tasyopadeṣṭāramathāryavaryaṁ sa prekṣate buddhamavāptacakṣuḥ||32||

yathopadeśena śivena mukto rogādarogo bhiṣajaṁ kṛtajñaḥ|

anusmaran paśyati cittadṛṣṭyā maitryā ca śāstrajñatayā ca tuṣṭaḥ||33||

āryeṇa mārgeṇa tathaiva muktastathāgataṁ tattvavidāryatattvaḥ|

anusmaran paśyati kāyasākṣī maitryā ca sarvajñatayā ta tuṣṭaḥ||34||

sa nāśakairdṛṣṭigatairvimuktaḥ paryantamālokya punarbhavasya|

bhaktvā ghṛṇāṁ kleśavijṛmbhiteṣu mṛtyorna tatrāsa na durgatibhyaḥ||35||

tvaksnāyumedorudhirāsthimāṁsakeśādināmedhyagaṇena pūrṇam|

tataḥ sa kāyaṁ samavekṣamāṇaḥ sāraṁ vicintyāṇvapi nopalebhe||36||

sa kāmarāgapratighau sthirātmā tenaiva yogena tanū cakāra|

kṛtvā mahoraskatanustanū tau prāpa dvitīyaṁ phalamāryadharme||37||

sa lobhacāpaṁ parikalpabāṇaṁ rāgaṁ mahāvairiṇamalpaśeṣam|

kāyasvabhāvādhigataurbibheda yogāyudhāstrairaśubhāpṛṣatkaiḥ||38||

dveṣāyudhaṁ krodhavikīrṇabāṇaṁ vyāpādamantaḥprasavaṁ sapatnam|

maitrīpṛṣatkairdhṛtitūṇasaṁsthaiḥ kṣamādhanurjyāvisṛtairjaghāna||39||

mūlānyatha trīṇyaśubhasya vīrastribhirvimokṣāyatanaiścakarta|

camūmukhasthān dhṛtakārmukāṁstrīnarīnivāristribhirāyasāgraiḥ||40||

sa kāmadhātoḥ samatikramāya pārṣṇigrahāṁstānabhibhūya śatrūn|

yogādanāgāmiphalaṁ prapadya dvārīva nirvāṇapurasya tasthau||41||

kāmairviviktaṁ malinaiśca dharmairvitarkavaccāpi vicāravacca|

vivekajaṁ prītisukhopapannaṁ dhyānaṁ tataḥ sa prathamaṁ prapede||42||

kāmāgnidāhena sa vipramukto lhādaṁ paraṁ dhyānasukhādavāpa|

sukhaṁ vigāhyāpsviva dharmakhinnaḥ prāpyeva cārtha vipulaṁ daridraḥ||43||

tatrāpi taddharmagatān vitarkān guṇāguṇe ca prasṛtān vicārān|

buddhvā manaḥkṣobhakarānaśāntāṁstadviprayogāya matiṁ cakāra||44||

kṣobhaṁ prakurvanti yathormayo hi dhīraprasannāmbuvahasya sindhoḥ|

ekāgrabhūtasya tathormibhūtāścittāmbhasaḥ kṣobhakarā vitarkāḥ||45||

khinnasya suptasya ca nirvṛtasya bādhaṁ yathā saṁjanayanti śabdāḥ|

adyātmamaikāgryamupāgatasya bhavanti bādhāya tathā vitarkāḥ||46||

athāvitarkaṁ kramaśo'vicāramekāgrabhāvānmanasaḥ prasannam|

samādhijaṁ prītisukhaṁ dvitīyaṁ dhyānaṁ tadādhyātmaśivaṁ sa dadhyau||47||

taddhyānamāgamya ca cittamaunaṁ lebhe parāṁ prītimalabdhapūrvām|

prītau tu tatrāpi sa doṣadarśī yathā vitarkeṣvabhavattathaiva||48||

prītiḥ parā vastuni yatra yasya viparyayāttasya hi tatra duḥkham|

prītāvataḥ prekṣya sa tatra doṣān prītikṣaye yogamupāruroha||49||

prītervirāgāt sukhamāryajuṣṭaṁ kāyena vindannatha saṁprajānan|

upekṣakaḥ sa smṛtimān vyahārṣid dhyānaṁ tṛtīyaṁ pratilabhya dhīraḥ||50||

yasmāt paraṁ tatra sukhaṁ sukhebhyastataḥ paraṁ nāsti sukhapravṛttiḥ|

tasmād babhāṣe śubhakṛtsnabhūmiḥ parāparajñaḥ parameti maitryā||51||

dhyāne'pi tatrātha dadarśa doṣaṁ mene paraṁ śāntamaniñjameva|

ābhogato'pīñjayati sma tasya cittaṁ pravṛttaṁ sukhamityasram||52||

yatreñjitaṁ spanditamasti tatra yatrāsti ca spanditamasti duḥkham|

yasmādatastatsukhamiñjakatvāt praśāntikāmā yatayastyajanti||53||

atha prahāṇāt sukhaduḥkhayośca manovikārasya ca pūrvameva|

dadhyāvupekṣāsmṛtimad viśuddhaṁ dhyānaṁ tathāduḥkhasukhaṁ caturtham||54||

yasmāttu tasminna sukhaṁ na duḥkhaṁ jñānaṁ ca tatrāsti tadarthacāri|

tasmādupekṣāsmṛtipāriśuddhirnirucyate dhyānavidhau caturthe||55||

dhyānaṁ sa niśritya tataścaturthamarhattvalābhāya matiṁ cakāra|

saṁdhāya mitraṁ balavantamāryaṁ rājeva deśānajitān jigīṣuḥ||56||

ciccheda kārtsnyena tataḥ sa pañca prajñāsinā bhāvanayeritena|

ūrdhvaṅgamānyuttamabandhanāni saṁyojanānyuttamabandhanāni||57||

bodhyaṅganāgairapi saptabhiḥ sa saptaiva cittānuśayān mamarda|

dvipānivopasthitavipraṇāśān kālo grahaiḥ saptabhireva sapta||58||

agnidrumājyāmbuṣu yā hi vṛttiḥ kabandhavāyvagnidivākarāṇām|

doṣeṣu tāṁ vṛttimiyāya nando nirvāpaṇotpāṭanadāhaśoṣaiḥ||59||

iti trivegaṁ trijhaṣaṁ trivicamekāmbhasaṁ pañcarayaṁ dvikūlam|

dvigrāhamaṣṭāṅgavatā plavena duḥkhārṇavaṁ dustaramuttatāra||60||

arhattvamāsādya sa satkriyārho nirutsuko niṣpraṇayo nirāśaḥ|

vibhīrviśugvītamado virāgaḥ sa eva dhṛtyānya ivābabhāse||61||

bhrātuśca śāstuśca tayānuśiṣṭyā nandastataḥ svena ca vikrameṇa|

praśāntacetāḥ paripūrṇakāryo vāṇīmimāmātmagatāṁ jagāda||62||

namo'stu tasmai sugatāya yena hitaiṣiṇā me karuṇātmakena|

bahūni duḥkhānyapavartitāni sukhāni bhūyāṁsyupasaṁhṛtāni||63||

ahaṁ hyanāryeṇa śarīrajena duḥkhātmake vartmani kṛṣyamāṇaḥ|

nivartitastadvacanāṅkuśena darpānvito nāga ivāṅkuśena||64||

tasyājñayā kāruṇikasya śāsturhṛdisthamutpāṭya hi rāgaśalyam|

adyaiva tāvat sumahat sukhaṁ me sarvakṣaye kiṁbata nirvṛtasya||65||

nirvāpya kāmāgnimahaṁ hi dīptaṁ dhṛtyambunā pāvakamambuneva|

hlādaṁ paraṁ sāṁpratamāgato'smi śītaṁ hradaṁ gharma ivāvatīrṇaḥ||66||

na me priyaṁ kiṁcana nāpriyaṁ me na me'nurodho'sti kuto virodhaḥ|

tayorabhāvāt sukhito'smi sadyo himātapābhyāmiva vipramuktaḥ||67||

mahābhayāt kṣemamivopalabhya mahāvarodhādiva vipramokṣam|

mahārṇavāt pāramivāplavaḥ san bhīmāndhakārādiva ca prakāśam||68||

rogādivārogyamasahyarūpādṛṇādivānṛṇyamanantasaṁkhyāt|

dviṣatsakāśādiva cāpayānaṁ durbhikṣayogācca yathā subhikṣam||69||

tadvatparāṁ śāntimupāgato'haṁ yasyānubhāvena vināyakasya|

karomi bhūyaḥ punaruktamasmai namo namo'rhāya tathāgatāya||70||

yenāhaṁ girimupanīya rūkmaśṛṅgaṁ svargaṁ ca plavagavadhūnidarśanena|

kāmātmā tridivacarībhiraṅganābhirniṣkṛṣṭo yuvatimaye kalau nimagnaḥ||71||

tasmācca vyasanaparādanarthapaṅkādutkṛṣya kramaśithilaḥ karīva paṅkāt|

śānte'smin virajasi vijvare viśoke saddharme vitamasi naiṣṭhike vimuktaḥ||72||

taṁ vande paramanukampakaṁ maharṣi mūrdhnāhaṁ prakṛtiguṇajñamāśayajñam|

saṁbuddhaṁ daśabalinaṁ bhiṣakpradhānaṁ trātāraṁ punarapi cāsmi saṁnatastam||73||

saundarananda mahākāvya meṁ "amṛta-prāpti" nāmaka saptadaśa sarga samāpta|

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2007

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0